Pages

Wednesday, June 22, 2011

СЭТГЭЛ САНААНЫ ГЭМ ХОРЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ БУЮУ ГҮТГЭЛЭГ, НЭР ТӨР ГУТААХ АСУУДЛЫН ТАЛААРХ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ

СЭТГЭЛ САНААНЫ ГЭМ ХОРЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ
БУЮУ ГҮТГЭЛЭГ, НЭР ТӨР ГУТААХ АСУУДЛЫН ТАЛААРХ
ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ

Шагдарын Үнэнтөгс
/Мэдээллийн бүрдүүлвэрийн эрхийн хүрээнд бичсэн цуврал өгүүлэл/
Гуравдугаар өгүүлэл Үргэлжлэл. /түрүүч нь ¹14, 15 дугаарт/

Аливаа улсын улс төр, нийгэм, эдийн засаг дахь өөрчлөлт, шинэчлэл нь эцсийн дүндээ хууль болон эрх зүйн бусад актаар дамжин илрэлээ олдог билээ. Хууль бол нийгмийг хөдөлгөгч хүч. Харин тэрхүү хөдөлгөгч хүчнийг залан жолоодох эсэх тухайн нийгмийн эд эс болсон хүн. Энэ үүднээс нь авч үзвэл эрх зүйт төрийн мөн чанар нь хүнийхээ эрх, эрх чөлөөг хэрхэн баталгаажуулан хамгаалсанаас ихээхэн хамааралтай гэж хэлэх байна.

1992 онд батлагдсан Монгол Улсын шинэ Үндсэн Хуулинд хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг ард түмний өмнө тавигдсан эрхэм зорилго хэмээн тунхагласан. Энэ утгаараа эрх зүйт төрийн хамгийн гол зарчим бол хүний эрх, эрх чөлөөг өндөр түвшинд хангах явдал юм гэдгийг бүх нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн явдал юм.
Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээнд Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай Пакт зэрэг буюу товчхондоо олон улсын Хүний эрхийн Биллд хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг хангахын зайлшгүй шаардлагыг заасан байдаг. Монгол Улсын Үндсэн хуульд хүний хувийн амьдрал, эрүүл мэнд, нэр төр, алдар хүндийг хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөний нэг бүрэлдэхүүн хэсэг хэмээн тодорхойлж хамгаалахаар заасан байна. Эрх зүйт төрийн чухал зорилтуудын нэг бол иргэнийхээ зөрчигдсөн эрхийг аль болох шуурхай, шударга байдлаар сэргээх, учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх механизмыг боловсронгуй болгон хэрэгжүүлэх явдал юм.

Иймээс өнөө цаг үед тулгамдсан асуудлын нэг болоод байгаа хүний сэтгэл санааны материаллаг бус гэм хор буюу нэр төр гутаах, гүтгэх гэмт хэрэг үйлдэх явдал, түүнийг арилгах, нөхөн төлүүлэх эрх зүйн харилцааны талаар цогцоор нь авч үзэх шаардлага гарч байна.


Сэтгэл санааны гэм хорын тухай ойлголт,
хууль тогтоомжид тусгагдсан байдал

Нийгмийн харилцаа улам бүр өргөжин, хөгжин дэвжихийн хэрээр бидний өдөр тутмын амьдралд санаа сэтгэл зовох, шаналах болон элдэв зовиур амсах зэрэг явдал ихээхэн тохиолддог. Ийнхүү ямар нэг байдлаар эрх нь зөрчигдсөний улмаас хүний материаллаг бус оюун санааны хүрээнд гарч байгаа сөрөг өөрчлөлт, үр дагавар, материаллаг бус баялагт нь учирч буй гэм хорыг арилгах механизмыг оновчтой бүрдүүлэх, хуулийн хүрээнд зөв зохицуулалт хийх шаардлагатай байдаг.

Монгол Улсын Үндсэн хуулинд хүний эрх, нэр төр, алдар хүндийг хуулиар тогтоон хамгаалахаар заасан бөгөөд мөн иргэд нь хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолыг нь хүндэтгэхээр хуульчилсан нь уг харилцаа Үндсэн хуулийн зохицуулалтын обьект болж, Иргэний хууль, Эрүүгийн хууль болон холбогдох бусад хуулиар зохицуулагдаж байна.


Энэ утгаараа тус асуудал нь хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбогдож туйлын их анхаарал татаж байгаа асуудал хэдий ч одоогоор энэ талаар манайд доктор Т.Мөнхжаргал, Д.Наранчимэг, судлаач Д.Туяа, Ц,Цолмон нараас өөр төдийлөн нухацтай судалсан, хууль тогтоомжид нарийвчлан тусгасан зүйл бага гэж хэлж болох байна.
Энэ талаар доктор Т.Мөнхжаргал Хохирол бол хариуцлага хүлээлгэх нэг нөхцөл юм. Иргэний хууль болон бусад хууль тогтоомжид хохирол эд хөрөнгийн ба эд хөрөнгийн бус шинжтэй болохыг заасан, мөн тэр нь эрх зөрчигчийн ямар нэг үйлдлээр үүсэж, ямар нэг хэлбэрээр илрэх байдлыг ойлгоно. Үүрэг гүйцэтгүүлэгчээс гарсан зардал, эд хөрөнгийн зардал буюу гэмтэл, үүрэг хүлээгч үүргээ гүйцэтгэсэн бол үүрэг гүйцэтгүүлэгчид орох байсан орлогыг хохиролд тооцно гэж эд хөрөнгөний хохирлыг тодорхойлсон. Харин бусдын нэр, төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан явдал нь эд хөрөнгийн бус хохирол гэж тодорхойлсон байна. /Т.Мөнхжаргал Иргэний эрх зүй. УБ. 1997/

Харин доктор Д.Наранчимэг Гэм хор нь иргэний эрх зүйн хариуцлага үүсэх нэг нөхцөл мөн. Гэм хор нь субьектын амин хувийн эрх болон эд хөрөнгийн эрхийг зөрчсөн явдлаар илэрдэг гээд гэм хорыг материаллаг ба материаллаг бус гэж ангилсан байна. Материаллаг бус гэм хорыг дотор нь:
- хүний амь нас хохироосон, - хүний эрүүл мэндийг сарниулсан, -хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан гэж ангилалт хийжээ. /Д.Наранчимэг Иргэний эрх зүйн үндсэн асуудал. УБ. 1999/

Түүнчлэн доктор С.Нарангэрэлийн Эрх зүйн толь бичигтээ “Гэм хор гэж иргэний эрх зүйд иргэний субьектив эрх буюу баялагийг багасгах, устгах. Хууль зүйн ном зохиол, шүүхийн практикт /хохирол/ гэсэн нэр томьёог хэрэглэдэг. Гэм хор ба хохирол гэсэн нэр томьёо нь хоорондоо яг нийцдэггүй. Гэм хор нь нилээд өргөн хүрээтэй ухагдахуун бөгөөд эд хөрөнгийн ба эд хөрөнгийн бус гэж хуваагдана. Эд хөрөнгийн гэм хор гэдэгт үнэлгээний хэлбэр бүхий эрх зүйн зөрчлийн материаллаг /эдийн засгийн/ үр дагаварыг ойлгоно. Эд хөрөнгийн гэм хорын мөнгөн үнэлгээг хохирол гэж нэрлэнэ” гэж тодорхойлсон байдаг бол оросын иргэний эрх зүйн чиглэлээрх бүтээлд “Гэм хор гэдэг нь аливаа эд хөрөнгийн эрх эсхүл материаллаг бус баялагт халдсан болон зөрчигдсөн байдлыг ойлгоно”4 гэсэн байдаг. Мөн манай Хууль зүйн тайлбар толинд Гэм хор гэдэг нь бусдын амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгө, эд хөрөнгийн бус ашиг сонирхолд учирсан хохирол гэж тодорхойлсон байна.
Японы эрх зүйн тайлбар толинд гэм хорийг ......

Дээр дурдсан тодорхойлолтуудаас харахад гэм хор, хохирол гэсэн ойлголтууд нь агуулгын хувьд давхцаж байгаа нь харагдаж байна. Харин хууль тогтоомжид энэ талаар тусгасан байдлыг хувьд авч үзвэл:

1.Иргэний эрх зүйн харилцааны хүрээнд

Хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй 2002 онд батлагдсан Иргэний хуулийн 227 дүгээр зүйлийн 4 дэх хэсэгт “үүрэг гүйцэтгүүлэгчээс гарсан зардал, эд хөрөнгийн алдагдал буюу гэмтэл, үүрэг гүйцэтгэгч үүргээ гүйцэтгэсэн бол үүрэг гүйцэтгүүлэгчид зайлшгүй орох байсан орлогыг хохиролд тооцно” гэснээс үзэхэд хохирол гэдэгт хохирогчоос зөрчигдсөн эрхээ сэргээхэд буюу эрх зөрчигдөхөөс өмнөх байдалд эргүүлж оруулахад шаардагдах зардал болон эрх зөрчигдсөний улмаас алдсан орлогыг тодорхойлсон гэж болох байна.
Харин Иргэний хуулийн 497- 514 дүгээр зүйлд гэм хор учруулснаас үүсэх үүргийн харилцааг зохицуулсан байдаг. Хуулинд “гэм хор” гэсэн ойлголтыг тодорхойлж өгөөгүй байгаа боловч гэм хор учруулснаас үүсэх үүрэг нь өөрөө гэрээний бус үүрэгт хамаарах учир гэм хор учирсан явдал нь талуудын хоорондын гэрээний бус харилцаанаас үүсэн гарсан эд хөрөнгийн болоод эд хөрөнгийн бус эрх зөрчигдсөний үр дагавар гэж ойлгож болно.

Тэгэхээр гэм хор, хохирол гэсэн ойлголтуудыг яг ижил ойлголт гэж авч үзэх нь тийм ч оновчтой биш байна. Гэвч 2002 онд батлагдсан Иргэний хуулинд энэ ялгааг нилээд тод гаргаж өгсөн гэж болох бөгөөд уг хуулийн 227 дугаар зүйлийн 4 дахь хэсэгт зааснаас харахад хохирол бол гэрээний үүргээ биелүүлээгүйгээс нөгөө талд учирсан материаллаг зардал, олох байсан орлого юм. Харин уг хуулийн 228-229 дугаар зүйлд гэм хорыг арилгах ерөнхий нөхцөл, журмыг тогтоосон бөгөөд өмнөх хуулийн ойлголтоос ялгагдах онцлог нь гэм хор арилгах үүрэг нь талууд хоорондоо гэрээний болон гэрээний бус харилцаанд байгаагаас үл хамааран үүсэхээр заажээ. Мөн хуулийн 230 дугаар зүйлд эдийн бус гэм хорыг арилгах талаар заасан бөгөөд Эдийн бус гэм хорыг зөвхөн хуульд тусгайлан заасан тохиолдолд мөнгөн хэлбэрээр нөхөн төлүүлж болох тухай заасан байна.

Иймээс Иргэний хуулийн заалтууд болон дээрх судлаачдын тодорхойлолтоос харахад гэм хор гэсэн ойлголт нь хохирол гэсэн ойлголтоос илүү өргөн утгатай бөгөөд түүнийг өөртөө багтаасан ойлголт гэж болох байна. Өөрөөр хэлбэл гэм хор нь шууд материаллаг хохирол болон эдийн бус гэм хор буюу сэтгэл санааны гэм хор гэсэн төрөлд хуваагдаж болох байна.

Энэхүү ойлголтоор авч үзвэл хүнд учирсан эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хорыг арилгах, нөхөн төлүүлэх эрх зүйн зохицуулалтын талаар тоймлох шаардлага урган гарч байна. Тухайлбал, Иргэний хуулийн 511 дүгээр зүйлд эдийн бус гэм хорыг арилгах тохиолдол, арга замыг зааж өгсөн. Уг зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Бусдын нэр, төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийгээ бодит байдалд нийцэж байгааг нотолж чадахгүй бол эд хөрөнгийн гэм хорыг арилгасныг үл харгалзан эдийн бус гэм хорыг мөнгөн болон бусад хэлбэрээр арилгах үүрэг хүлээнэ” гэж заасан байна. Өөрөөрхэлбэл нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан, хувийн нууцтай хамааралтай мэдээг өөрийн нь зөвшөөрөлгүй тараасан, иргэнийг өөрийн зөвшөөрөлгүйгээр элдвээр дүрсэлж нийтэлсэн, олон нийтэд үзүүлсэн тохиолдолд учирсан эдийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлж болохоор хуульчилсан, мөн гэм хорын даатгалыг шинээр оруулсан нь өмнөх зохицуулалтаас илүү нарийвчилсан шинжтэй болсон.

Нөгөөтэйгүүр энд анхаарал татаж буй зүйл бол Иргэний хуулинд Эдийн бус гэм хор гэдэгт яг юуг оруулж тооцох вэ гэдгийг шууд тодорхой зааж өгөөгүй байгаа асуудал юм. Гэхдээ уг хуулийн 511.1-д зааснаар бусдын нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан гэх тохиолдолыг эдийн бус гэм хор буюу сэтгэл санааны гэм хор гэсэн ойлголтын бүрэлдэхүүн хэсэгт хамруулан үзэх бололцоотой гэж үзэж болох байна.

Түүнчлэн эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэх талаар манай хууль тогтоомжинд тодорхой зааж өгөөгүй бөгөөд Иргэний хуулийн 511 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “эдийн бус гэм хорыг арилгах хэрэгсэл, хүрээ, хохирогчийн сэтгэл санаанд учирсан үр дагавар зэргийг харгалзан нэхэмжлэгчийн шаардлагын хүрээнд мөнгөөр тооцож тогтоох болон бусад аргаар няцаалт хийхийг үүрэг болгоно” гэж заасан байгаа нь хууль зүйн практикт уг зохицуулалтыг янз бүрээр тайлбарлах, ойлгож шийдвэрлэх тодорхойгүй байдлыг үүсгэх хандлага байна.

Үүнээс үндэслэн хэлэхэд сэтгэл санааны гэм хорыг манайд гэм хорын тусгайлсан төрөл болгож авч үзэхгүй байгаа бөгөөд харин эдийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлэхэд харгалзан үзэх шалгуур болгохоор хуульчилсан нь ажиглагдаж байна. Нөгөөтэйгүүр энэ нь эдийн бус хохиролд чухам яг юуг хамааруулан ойлгох талаар тодорхойлоогүй нь эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хорын ойлголтын талаар маргаантай асуудлыг үүсгэж болзошгүй үр дагавар гаргаж болох байна. Тухайлбал, хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан эдийн бус гэм хороос гадна хүний амь нас хохироосон, хүний эрүүл мэндийг сарниулсанаас хүнд үүсэх сэтгэл санааны хохирол буюу үр дагаварын талаар хэрхэн зохицуулах талаар иргэний хуулинд тодорхой тусгагдаагүй нь учир дутагдалтай юм. Энэ нь манай шүүхийн практик ч ийм жишгээр явж байгаагаар харж болно.

Тухайлбал, Улсын дээд шүүхээс 1999-2004 оны хооронд хийсэн судалгаанаас харахад шүүхэд хандсан сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэх талаарх нэхэмжлэлүүдийн 35.5 хувь нь нэр, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд гутаагдсан гэж үзэж гэм хорын хохиролыг мөнгөн хэлбэрээр гаргуулахыг илэрхийлсэн, 68.5 хувь нь нэр төрөө сэргээлгэх, залруулга хийлгэх, уучлалт гуйхыг тус тус шаардан нэхэмжлэл гаргасан байна. Нэхэмжлэгчдийн нэхэмжлэлийн шаардлагыг судлан үзэхэд нэр төрөө сэргээлэхийг хүссэн 50 хувь, ажил хэргийн нэр хүндээ сэргээлгэхийг 23.7 хувь, сэтгэл санааны хохиролоо арилгуулахыг 14.4 хувь, эрүүл мэндээр хохирсон гэх 9.2 хувь, олох ёстой орлогод сэтгэл санааны улмаас нөлөөлсөн гэх 2.7 хувь эзлэсэн байна.

Түүнчлэн Монголын Нээлттэй Нийгэм Хүрээлэнгийн захиалгаар нийслэлийн 6 дүүргийн шүүхэд 3 жилийн байдлаар бидний хийсэн судалгаанаас1 харахад сэтгэл санааны гэм хортой холбогдуулан гаргасан нэхэмжлэлийн дагуу хэргүүдийн шийдвэрлэсэн байдал нь эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хорын хохиролыг тооцох асуудал нь зөвхөн Иргэний хуулийн 511.1-д заасны дагуу хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан гэх байдлаар л хязгаарлагдах хандлага байгаа нь харагдаж байлаа.


2. Эрүүгийн эрх зүйн харилцааны хүрээнд:

Иргэний эрх зүйн харилцаанд дээрх байдлаар зохицуулалт хийгдсэн байдаг бол Эрүүгийн эрх зүйн харилцаанд тухайн асуудал нь гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэйд тооцогдон тусгайлан зохицуулдагдаж байна.

Хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй 2002 онд батлагдсан Эрүүгийн хуульд “Гүтгэх” гэмт хэргийг Хүний эрх, эрх чөлөө, алдар хүнд, нэр төрийн эсрэг гэмт хэрэг гэсэн бүлэгт хамааруулан 111 дүгээр зүйл болгон тусгасан байдаг бөгөөд мөн уг хуулийн 110 дугаар зүйлээр бусдын нэр төр, алдар хүндийг олон нийтийн өмнө, эсхүл хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр доромжилсон эсэх асуудлыг хуульчилан зохицуулсан байдаг.

Гүтгэх гэмт хэрэг нь хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаасан худал мэдээг амаар, бичгээр, элдэв дүрс бичлэг, хуурцаг болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тараасан байхыг тодорхойлсон байна. Энэ нь уг хүний нийгэмд үнэлэгдэх зүй ёсны бодит үнэлгээг доройтуулан, гажуудуулсан ойлголтыг олон нийтэд тараахад чиглэгдсэн мэдээлэл байх бөгөөд тарааж байгаа мэдээ нь уг хүний зан төлөв, үйл ажиллагааны үнэн бодит байдалд нийцэхгүй байхыг ойлгоно. Энэ гэмт хэргийн онцлог шинж нь бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаах зорилгоор илт худал гүжирдлэг тарааснаар тодорхойлогддог.

Гүтгэлэг нь тухайн хүнд эдийн бус буюу сэтгэл санааны хохирол учруулдаг. Гүтгэлгийн бүрэлдэхүүн нь бодит байдалд үл нийцсэн мэдээлэл тарааж, түүгээрээ хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаасан гэсэн ойлголт болно.
Энэ гэмт хэрэг нь хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах гэсэн шууд санаатай, сэдэлт нь өш хонзон санах, үзэн ядах, атаархах явдал байдаг. Гүтгэлгийг заавал олон хүнд тараасан байхыг шаардахгүй зөвхөн анхны хүнд мэдээлснээр төгсдөг нь тус эрх зүйн харилцааны онцлог юм.
Уг гэмт хэргийн хохирогч нь аливаа хүн тэр ч байтугай бага насны, хэрэг хариуцах чадваргүй түүнчлэн нас барсан хүмүүс ч байж болно. Обьектив тал нь илт худал гүтгэлэг тараасан идэвхтэй үйлдлээр илэрдэг бөгөөд гүтгэлэг нь хохирогчийг гутаасан шинжийг агуулж, нэр хүндийг нь басамжилсан мэдээ сэлт орно. Харин эдгээр гутаасан мэдээ сэлт нь үйл баримтад үндэслэсэн байх бөгөөд эрэгцүүлсэн бодлын байдлаар илрэх ёсгүй.
Харин бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаах агуулгатай гүтгэлгийг бодит байдалд нийцэхгүй, буруу ташаа дүгнэлт хийснээс болж тараасан гэж үзвэл эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх боломжтой байна. Өөрөөрхэлбэл таарсан мэдээ сэлт нь худал боловч уг хүнийг гутаагаагүй байвал гүтгэх гэмт хэрэгт тооцдоггүй. Мөн тараасан мэдээ нь хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаахаар мэдээлэл агуулсан боловч бодит байдалд тухайн хүний зан төлөв, үйл ажиллагаанд илэрсэн зүйл байсан бол гүтгэлэг гэж үзэж эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж болохгүй гэж үздэг. Хэрэв тухайн этгээд тараасан мэдээ сэлтээ бодит байдалд нийцсэн үнэн бодитой гэж итгэлтэй байсан боловч үнэн хэрэг дээрээ худал байвал гүтгэсэн гэх гэмт хэргээр хариуцлага хүлээхгүй байх боломжтой. Бас нэг онцлог нь энэ гэмт хэргийн субьект нь 16 насанд хүрсэн этгээд байдаг.
Нөгөөтэйгүүр гүтгэх гэмт хэргийн хамгийн аюултай төрөл нь хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан яллуулахад чиглэн гүтгэсэн явдал байдаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийг зориуд, худал мэдээлэх гэмт хэргээс ялгах явдал зайлшгүй чухал юм. Зориуд худал мэдээлэхэд гэм буруутай этгээдийн санаа нь хохирогчийг эрүүгийн хариуцлагад татуулах, харин гүтгэхэд хохирогчийн нэр төр, алдар хүндийг гутаахад чиглэгддэг байна . Жишээлбэл, хэдхэн жилийн өмнө манай нэгэн төрийн өндөр албан тушаалтныг эрүүгийн онц хүнд гэмт хэрэгт гүтгэн, нэр төрийг нь хохироосон явдал гарч байсан билээ.

Гэхдээ гүтгэх гэмт хэрэг үйлдсэн эсэх талаар хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт явагдаж, прокурорын хяналтын дагуу эрүүгийн журмаар шүүхэд хандаад гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэж үзвэл дараа нь иргэний эрх зүйн журмаар эдийн бус гэм хорыг арилгуулахаар хохирогч шүүхэд хандаж болох байна.


Нэр, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн
нэр хүндийн талаарх ойлголт, арга зам

Бусдын нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан зөрчил гаргасан этгээдэд хүлээлгэх хариуцлагын ихэнх тохиолдолд нь Иргэний эрх зүйн чиглэлээр хариуцлага оногдуулж байгаа нь удаа дараагийн судалгаа, шүүхийн практикаас харагдаж байна .
Он


Хэрэг 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001.
Нийт хэрэг
Иргэний хэрэг 7 5 5 3 8 13 23 31 30 39 10 174
Эрүүгийн хэрэг 3 1 4
Дүн 7 5 5 3 8 13 23 31 33 39 11 178

Харин шүүхээс хэрэг маргааныг шийдвэрлэх явцад гэм буруутай этгээдэд оноож буй эдийн бус гэм хорыг мөнгөөр нөхөн төлүүлэх хэмжээг тогтоох нийтлэг шалгуур байхгүй байгаа. Энэ нь шүүгч өөрийн итгэл үнэмшилдээ дулдуйдан шийдвэр гаргах боломжтойгоос гадна нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд гэсэн ойлголтууд нь хоорондоо ялгаатай боловч шүүхийн практикт өөрөөр хэлбэл, шүүх, хариуцагч, нэхэмжлэгч нар эдгээр ойлголтыг төдийлөн анхаарч үздэггүй байна.

Харин гадаад орнуудын хууль зүйн практикт энэ талаар нилээд тодорхой авч үздэг байна. Тухайлбал, европт шүүхийн практик болон хуульчдын дунд хүний эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэхтэй холбоотой бүрдүүлвэр хэд хэдэн асуудлын нэг болох нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг хэрхэн тодорхойлж ойлгосноос шалтгаалан түүнийг сэргээх, гэм хорыг арилгах, нөхөн төлүүлэх аргыг тогтоох боломж бүрддэг.1

Юуны түрүүнд Нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан тохиолдолд сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэхээр шаардах эрхтэй этгээдэд хэнийг хамруулах вэ гэсэн асуудал чухал. Үүнд иргэн, хуулийн этгээд, эсхүл зөвхөн ганц иргэнийг хамруулах эсэхээ тодорхойлох ёстой. Иймээс нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд гэсэн ойлголтуудыг өргөн хүрээнд авч үзэх хэрэгтэй болно.

Нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийн талаарх онолын тодорхойлолтыг Монгол хэлний тайлбар толь, Үндсэн хуулийн нэр томьёоны дагалга, Эрх зүйн мэдлэгийн товч толь, Хууль зүйн тайлбар толь номонд хэрхэн тусгасныг авч үзье.

Монгол хэлний товч тайлбар толинд1
- Ёс суртахуун- хэвшиж тогтсон зан суртал
- Зан суртал-уламжлан заншиж ирсэн ёс, дүрэм, хүн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн дадал заншил
- Зан суртахуун- ямар нэг нийгэмлэгийн шаардлагад тохирсон хүний ааль, авир, дүрэм, төлөв
- Алдар 1. Нэрийн хүндэтгэл
2. олонд тарсан, дурдсан нэр /алдар хүнд/
3 үнэгүй бөгөөтөл хууран бадруулсан цуурхал
- Нэр алдар- ногдсон үүргээ нэр төртэй биелүүлэх
- Сэтгэл-элдвийг сэтгэх ухааны эрхтэний нь санаа, бодол, дур хүсэл
- Санаа сэтгэл- сэтгэл гэмтний санаа, амаргүй зүйл
- Санаа- бодол, сэтгэж буй зүйл гэсэн тайлбарыг хийсэн байна.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэр томьёоны дагалгад1
Нэр төр, алдар хүнд гэдэг бол хамт олон, нийгэм төрөөс хүний хувьд өгсөн үнэлгээ юм. Хувь хүн нь нийгмийн гишүүний хувьд алдар хүндтэй байж нийгэм төрөөс оногдуулсан үүргийг нэр төртэй биелүүлэхийн зэрэгцээ бие хүний тухайд нэр төрөө бодож түүнийг ямагт ариун байлгаж алдраа ямагт цуурайтуулах ёс суртахууны хийгээд хууль зүйн ач холбогдол бүхий эрхтэй, үүрэгтэй гэж тайлбарласан байна.

Эрх зүйн мэдлэгийн товч толинд3:
Нэр төр бол бие хүний талаар нийгмийн зүгээс өгч буй тодорхой үнэлэлт бөгөөд түүний нийгмийн бодит шинж юм. Бие хүний нэр төрийг түүний үйл ажиллагаа, үйл хэрэг, үзэл бодлоор тодорхойлно. Алдар хүнд нь бие хүний өөрийн үнэлгээнд илэрхийлэгдэнэ. Энэ үнэлэлт бол бие хүний ухамсар дахь бодит зүйлийн тусгал байдаг ч гэсэн түүнийг тусгайд нь авч үздэг. Иймд нэр төр, алдар хүндийг хооронд нь салгахгүйгээр авч үзэх ёстой. Өнөө үед нийгмийн ёс суртахууны зарчим, иргэд байгууллагын нэр төр, алдар хүндийг хамгаалах явдал нийгэм улс төрийн асар их ач холбогдолтой юм. Иргэний хууль тогтоомжоор иргэд байгууллагын нэр төр, алдар хүндийг хамгаална. Иргэд байгууллагын нэр төр, алдар хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийхээ үнэн зөвийг нотлож чадахгүй бол уг мэдээг няцаахыг нэр төр нь гутаагдсан иргэн буюу байгууллага шүүхэд шаардах эрхтэй. Хэрэв дурсдан мэдээг хэвлэлд нийтэлсэн бол зохих няцаалтыг хэвлэлээр дамжуулан гүйцэтгэнэ. Бусад тохиолдолд няцаалт хийх журмыг шүүх мэдээ тараасан аргыг харгалзан тогтоодог.

Хууль зүйн тайлбар толинд
Нэр төр гэж хүний нийгэмд эзлэх байр суурь шинж чанар, төлөв байдлыг ёс суртахууны талаас нь илэрхийлсэн үнэлэмж буюу нийгэм эрх зүйн категор. Нэр төр нь хүний төрсөн өдрөөсөө эхлэн зөвхөн өөрт нь заяамал ба салшгүй чанар нь нэр төртэй байх явдал бөгөөд түүнийг хэн ч өөрчлөх, хүчингүй болгох эрхгүйгээс гадна бусдад шилжүүлж болдоггүй.
Алдар хүнд бол хүний авьяас чадвар, ертөнцийг үзэх үзэл, нийгмийн учир холбогдолд өгсөн өөрийн дотоод үнэлгээ юм. алдар хүнд нь санааа сэтгэл зовомтгой, хүмүүсийг өрөвдөж хайрлах сэтгэл, албан тушаал хөөцөлдөх, зусардан бялдуучлахыг зэвүүцэх зэрэг зан чанарууд хүүхэд ахуй үеийн хүмүүжилд суурилдаг өөрийн үнэлэлт юм. хэн сайн мэдэрч шударга ба шударга бус зан үйлийн ялгааг ухамсарлаж чадсан хүн алдар хүндтэй байдаг. Нөгөөтэйгүүр алдар хүнд гэж иргэн, хуулийн этгээд хөдөлмөр, үйлдвэрлэл, авьяас чадвар, ур ухаанаар онцгой амжилт гаргасныг төр, нийгэм, хамт олноос үнэлж өгсөн алдар цол, рэгэм зэрэг, өргөмжлөл юм.
Ажил хэргийн нэр хүнд гэж иргэн, хуулийн этгээд тухайн эрхлэж буй байгууллага, аж ахуйгаа үр ашигтай эрхлэн хөтөлж, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, бараа, бүтээгдэхүүнээрээ тодорхой зах зээл, хэрэглэгчийн хэрэгцээг тогтвортой хангаж, тэдний таашаалыг хүлээх нь тухайн иргэн, хуулийн этгээдийн үйл ажиллагааг үнэлсэн нийгмийн үнэлэмж юм гэж тодорхойлсон байна.

Нөгөөтэйгүүр Сэтгүүл зүйн онол арга зүйн хүрээнд мэргэжлийн сэтгүүлчийн ёс зүйн зарчимд зааснаар үнэн зөв мэдээллийг шударгаар олж авах, бусдын нэр төрийг хүндэтгэх, худал зүйл мэдээлэх, гүтгэх, үндэслэлгүйгээр буруушаах, аливаа мэдээлэлд хувийн атгаг санаа оруулах, мушгин гуйвуулахыг хориглох, мэдээллийг үнэн зөвийг нотлох явдал хамаардаг байна. Энэ үүднээс нь авч үзвэл хүний нэр, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийн талаарх ойлголт, тодорхойлолт, хамгаалалт баталгааны хувьд цогц байдлаар хэрэгждэг, олон хүчин зүйлээс хамаардаг болох нь харагдаж байна.

Иймээс дээрх байдлаас үндэслэн дараах дүгнэлтийг хийж болох байна. Нэр төр гэдэг ойлголтыг хуулийн этгээдийн хувьд хэрэглэх боломжгүй бөгөөд хуулийн этгээд нь зохиомлоор бий болгосон бүтэц болохынхоо хувьд өөрийн ухамсар, сэтгэцтэй байх боломжгүй юм. Хуулийн этгээдийн хувьд ажил хэргийн нэр хүндийг нь гутаасан үед л түүнийг сэргээх талаар ярьж болох бөгөөд учир нь хуулийн этгээд гэдэг нь өөрөө ажил хэрэг явуулах л зорилготой байгуулагддаг ба түүнд зөвхөн ажил хэрэгч шинж чанар л байж болох юм. Иймээс ажил хэргийн нэр хүндийг хөндсөн гэх зөрчлийн үед 3 төрлийн хариуцлага тооцож болох юм. Үүнд:
1/ тараасан мэдээллийг няцаах
2/ учирсан хохирлыг нөхөн төлөх /материаллаг хохирол/
3/-сэтгэл-санааны-гэм-хорыг нөхөн төлөх явдал юм.

Харин иргэний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан хэргийн хувьд дээр дурдсан 3 төрлийн хариуцлагыг аль алиныг нь тооцож болох бөгөөд гэхдээ хуулийн этгээдийн хувьд сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэх хариуцлага оноох боломжгүй юм. Хуулийн этгээд өөрийн гэсэн сэтгэл санаа байхгүй, өөрөөр хэлбэл хуулийн этгээд нь сэтгэлийн хөдөлгөөн, бие мах бодийн зовлон шаналал амссан байх боломжгүй. Иймд хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан тохиолдолд:
- худал мэдээлэлд няцаалт өгөх, - эд хөрөнгийн хохирлыг нөхөн төлөх гэсэн 2 төрлийн хариуцлагыг тооцож болно гэж үзэж байна.

Сэтгэл санааны гэм хорын нөхөн төлбөрийн
хууль зүйн үндэслэл

Манай улсын хууль тогтоомжид сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэх талаар шууд заасан заалт байхгүйг гэж болх юм. Иргэний хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 4 дэх хэсэгт “Иргэний эрхийг эдийн бус гэм хорыг арилгуулах аргаар хамгаална”, 497 дугаар зүйлд “Бусдын эрх, амь нас, эрүүл мэнд, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд, эд хөрөнгөд хууль бусаар санаатай буюу болгоомжгүй үйлдэл /эс үйлдэл/-ээр гэм хор учруулсан этгээд уг гэм хорыг хариуцан арилгах үүрэгтэй “ гэж заасан байна. Эндээс харахад сэтгэл санаанд учруулсан гэм хорын талаар дурдаагүй байна.

Харин уг хуулийн 511 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Бусдын нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийгээ бодит байдалд нийцэж байгааг нотолж чадахгүй бол материаллаг хохирлыг арилгасныг үл харгалзан эдийн бус гэм хорыг мөнгөн болон бусад хэлбэрээр арилгах үүрэг хүлээнэ” гэсэн байгаа нь материаллаг хохирлын хажуугаар материаллаг бус хохирлыг нөхөн төлүүлөх бололцоог бүрдүүлсэн гэж болох байна.
Мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Эдийн бус гэм хорын хэмжээг мэдээ тараасан хэрэгсэл, тарсан хүрээ, хохирогчийн сэтгэл санаанд учирсан үр дагавар зэргийг харгалзан нэхэмжлэгчийн шаардлагын хүрээнд мөнгөөр тооцож тогтоох”-оор зааснаас үзэхэд сэтгэл санаанд учирсан үр дагавар буюу сэтгэл санааны гэм хор нь эдийн бус гэм хорыг мөнгөн хэлбэрээр нөхөн төлүүлэх нэг үзүүлэлт болж байгаа нь харагдаж байна. Иймд манай хууль тогтоомжид заасны дагуу сэтгэл санааны гэм хорыг эдийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлэх аргаар арилгаж болох үндэслэл байна.

Эдийн бус гэм хор гэдэгт эдийн бус баялаг, хувийн эрх нь зөрчигдсөн байдлыг ойлгож болно. Эдийн бус баялагт амь нас, эрүүл мэнд, нэр төр, алдар хүнд, хувийн амьдралын халдашгүй байдал, хувийн болон гэр бүлийн нууц зэрэг орно. Эдийн бус хувийн эрх гэдэгт оршин суугаа газраа чөлөөтэй сонгох, зохиогчийн эрх, өөрийн нэрийг хэрэглэх эрх зэрэг орно. Эдгээр баялаг, эрхийг эдийн бус гэж тодорхойлох гол шалгуур бол түүнийг бусад этгээдэд дамжуулж болдоггүй, зөвхөн тухайн этгээдэд хамааралтай байдаг онцлогтой юм.

Иргэний хуулийн 497 дугаар зүйлд заасны дагуу өөрөөр хэлбэл эд хөрөнгийн болон эдийн бус эрх нь зөрчигдсөн үед гэм хор нөхөн төлүүлэхээр заасан боловч гэм хорын төрлийг нарийн зааглаж өгөөгүй байна. Эндээс үзвэл үүнд Иргэний хуульд заасан гэм хорын хоёр төрлийн аль алиныг нь ч төлүүлж болохоор ойлгогдож байна. Гэтэл 511 дүгээр зүйлд зааснаас харахад зөвхөн эдийн бус гэм хор учирсан тохиолдолд сэтгэл санаанд учирсан үр дагаврыг харгалзан үзэх талаар дээр дурдсанчлан заасан байдаг.
Өөрөөр хэлбэл сэтгэл санааны гэм хор нь эдийн бус гэм хор учирснаас л үүсэх үр дагавар гэж ойлгогдож байна. Уг зүйлийн 1 дэх хэсэгт эдийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлэх тохиолдлыг зааж өгсөн байна. Энэ нь бусдын нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан явдал юм. Үүнээс гадна иргэний хуулийн 511.3 –т заасны дагуу уг хуулийн 21.4, 21.5, 21.6-д заасан зөрчлүүд буюу хуулиар тогтоосон хувийн нууцад хамааралтай мэдээг тухайн иргэний өөрийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр тарааснаас гэм хор учирсан гэж үзвэл, иргэний дүрсийг гэрэл зураг, кино, дүрс бичлэгийн хальс, хөрөг зураг болон бусад хэлбэрээр өөрийнх нь зөвшөөрөлгүй нийтэлсэн, олон нийтэд үзүүлснээс гэм хор учирсан зэрэг нь мөн эдийн бус гэм хорыг мөнгөөр нөхөн төлүүлэх үндэслэл болох байна.
Түүнчлэн нас барсан хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаасан тохиолдолд түүнийг нь хэрхэн хамгаалах, эд хөрөнгийн бус эрхийн хэмжээг хэрхэн тогтоох, нэр төр гутааснаас сэтгэл санаанд учирсан үр дагавар гэдэгт юуг ойлгох зэрэг асуудал хууль зүйн зохицуулалтын гадна үлдсэн мэт санагдана.

Бусад тохиолдолд гэм хорыг хэрхэн арилгах талаар Иргэний хуулийн 52 дугаар бүлэгт тодорхой заасан боловч дээр дурдсан тохиолдоос бусдад нь сэтгэл санааны гэм хорыг хэрхэн нөхөн төлүүлэх талаар нарийвчлан заагаагүй байна. Энэ байдлаас шалтгаалан шүүхээс хэргийг шийдвэрлэхдээ төсөөтэй бус, магадгүй өрөөсгөл гэж болохуйц янз бүрээр шийдвэрлэх хандлага байна гэж болох байна. Тухайлбал доорх судалгаанаас харж болох юм .

Нийслэлийн 6 дүүргийн 1999, 2000, 2001 оны хооронд хариуцагчаас нэхэмжилсэн мөнгөний дээд, доод, дундаж хэмжээ, мөн нэхэмжлэлийг хангасан шүүхийн шийдвэрийн эд хөрөнгийн бус гэм хорын хэмжээг тогтоосон доод болон дээд, дундаж хэмжээг хүснэгтээр үзүүлэв.



¹
Хаанаас тогтоосон
/мөнгөн дүн/

доод хэмжээ
дундаж хэмжээ
дээд хэмжээ

1.
Нэхэмжлэгчийн нэхэмжилсэн мөнгөн дүн

100000 төг
2 сая - 30 сая
төг
400 сая төг

2.
Шүүхийн шийдвэрээр хариуцагчаас гаргуулахаар
тогтоосон мөнгөн дүн

42000 төг

200000-
500000 төг
1485000 төг

Мөн зарим тохиолдолд нэхэмжлэгчээс “...миний нэр төрийг мөнгөөр үнэлэх аргагүй”, эсхүл “... хариуцагчийн санхүүгийн боломжийг харгалзан” гэх мэтээр эд хөрөнгийн бус гэм хорын хэмжээг мөнгөөр үнэлээгүй байх бөгөөд зөвхөн нэр төрөө сэргээлгэхээр шүүхэд хандсан тохиолдол ч бий.

Харин Эрүүгийн хуулинд гэм буруутай нь тогтоогдвол зохих торгууль оногдуулах, тодорхой хугацаагаар баривчлах, хорих ял оногдуулахаар зохицуулсан байна.


Гэм хорын нөхөн төлбөрийн хэмжээг тодорхойлох асуудал

Мэдээж дээр дурдсан байдлаас гадна шүүхэд нөхөн төлбөрийн хэмжээг объектив байдлаар тодорхойлох тусгай шалгуур байх ёстой. Тодорхой хэрэг бүрийн тухайд шүүгч тухайн хүний зөрчигдсөн баялгийн ерөнхий үнэлгээ, хууль зөрчигчийн гэм буруугийн хэмжээ, эрх зүйн зөрчлийн үр дагаврын хэмжээ, хохирогчийн амьдралын нөхцөл /албан ажлын, гэр бүлийн, ахуйн, материалын, эрүүл мэндийн байдал, нас/, худал мэдээлэл тараагдсан хүрээ, бие эрхтний гэмтлийн хэмжээ, нас барсан хүн болон нэхэмжлэгчийн төрлийн холбоо, талуудын материаллаг байдал зэргийг харгалзан үзэх нь зүйтэй юм.

Нөгөөтэйгүүр бас нэг анхаарах томоохон асуудал бол эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хор учирсан гэх хүн буюу нэхэмжлэл гаргагч маань өөрийн хохирсон гэх үнэлгээгээ мөнгөн хэлбэрээр тооцон нэхэмжлэх, түүнийг нь шүүх хууль хяналтынхан хэрхэн үнэлэн тооцох аргачлал нэн хангалтгүй байгаа болно. Үүнээс шалтгаалан нэхэмжлэл гаргагчид өөрсдийн тооцолсноор буюу хатуухан хэлэхэд хүссэнээрээ нэхэмжлэлийн мөнгөн хэлбэрээ тодорхойлж байна гэхэд хилсдэхгүй байна.

1. Дотоодод нөхөн төлбөрийн
хэмжээг тодорхойлж буй аргачлал

Манай улсын хувьд эд хөрөнгийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлэх хэмжээг тогтоох асуудлын талаар Улсын Дээд Шүүхээс шинэ Иргэний хууль гаргахаас өмнө буюу 2000 оны 6 дугаар сарын 25-ны өдөр зөвлөмж1 гаргасан байдаг.
Тус зөвлөмжид дараахь байдлаар эдийн бус гэм хорын хохиролыг нөхөн төлүүлэх аргачлалын зөвлөмж гаргасан байна. Үүнд:

“Шүүх эд хөрөнгийн бус гэм хорыг арилгах хэмжээг мэдээ тараасан арга хэрэгсэл, тарсан хүрээ, хохирогчид учирсан сэтгэл санааны үр дагавар зэргийг харгалзана” гэдгийг доорхи утгаар ойлгоно. /хуучин Иргэний хуулийн 392 дугаар зүйл, шинэ Иргэний хуулийн 511 дүгээр зүйл/

А/ Эд хөрөнгийн бус хохирлын үнэлгээг тогтоохдоо мэдээ тараасан аргыг харгалзан үзнэ. Мэдээг үгээр илэрхийлэх нь зургаар, фото зургаар, дүрс бичлэгээр, дуу авиагаар, бичгээр илэрхийлэхээс зарчмын ялгаатай юм.

Б/ Мэдээлэл тараасан хэрэгсэл нь үнэлгээ өгөх бас нэг нөхцөл юм. Энэхүү арга хэрэгсэл гэдэгт шуудан холбооны бүх төрлийн техник хэрэгсэл орохоос гадна приставка, компьютер, факс гэх мэт зүйлс хамаардаг. Утсаар ярих, факс илгээх нь хоёр өөр тул хохирлын үнэлгээг ялгамжтай тогтооно.

В/ Эд хөрөнгийн бус хохирлыг үнэлэхдээ мэдээлэл тархсан хүрээ, тодруулбал газар нутгийн байршил, нэвтрүүлэх хэрэгслийн хүчин чадлыг харгалзан үзвэл зохино. Жишээлбэл, мэдээг телевизээр нэвтрүүлэхдээ сум, аймаг, улс дэлхийд дамжуулах, олон захиалагчтай хэвлэлд нийтлэх нь цөөн захиалгчтай сонинд нийтлэхээс ялгаатай болно. Түүнчлэн радиогоор нэвтрүүлсэн бол радио цэгийн тоо, сонсогчийн тоог ч ойролцоогоор тогтоож болох юм.

Г/ Хохирогчид учирсан сэтгэл санааны үр дагавар гэдэгт нийгмийн амьдралд идэвхтэй оролцож чадахгүй болох, ажлаас халагдах, шагнал, урамшлаас хасагдах, гэр бүл захидал харилцаа болон өвчний нууц алдагдах, гэр бүл, эцэг эх, үр хүүхдийн сэтгэл санаанд нөлөөлөх, сэтгэцийн гутралд орох, ажил сургуульдаа явж чадахгүй байх, гудамжинд гарахдаа олон түмнээс ичих зэргээр сэтгэл санааны таагүй байдалд орсон байхыг ойлгоно” гэж тус тус заасан байна.

Мөн уг зөвлөмжид заасны дагуу шүүх эдийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлэхдээ дээрх хуульд заасан нөхцөл байдлаас гадна төлбөр хариуцагчийн цалин, орлого, үндсэн болон эргэлтийн хөрөнгийн хэмжээ, мэдээ тараасан санаа зорилгыг харгалзан үзэж гэм хорын хэмжээг тогтооно гэсэн байна. Энэхүү зөвлөмж нь шүүхүүдээс иргэдийн эдийн бус гэм хорын хохиролыг нөхөн төлүүлэх, арилгах, сэргээхтэй холбогдсон харилцааг арга зүйн хувьд обьектив байдлаар шийдвэрлэх боломжийг бүрдүүлж байна гэж болох байна.

2. Гадаад орнуудад нөхөн төлбөрийн
хэмжээг тодорхойлж буй аргачлал

Гадаад орнуудын хууль зүйн практикаас харахад нөхөн төлбөрийн хэмжээг тодорхойлохдоо дараахь шалгуурыг харгалзан үздэг байна.

• гэм хор учруулагчийн гэм буруугийн хэмжээ
• хохирол учирсан этгээдийн хувийн онцлогтой холбоотой бие махбодийн болоод ёс суртахууны зовлонгийн /гэм хорын/ хэмжээ
• бодит нөхцөл байдал болон хохирогчийн хувийн онцлогийг тусгасан бие махбодийн болоод ёс суртахууны зовлонгийн /гэм хорын/ шинж чанар
• шударга ёсны шаардлага

Гэм хор учруулагчийн гэм хорын хэмжээ, хуулинд гэм буруу хариуцлага хүлээлгэх үндэслэл болно гэж заасан нөхцөлд хэрэглэгдэх бололцоотой.

Зовлонгийн хэмжээ гэдэгт түүний хир гүнзгий байгааг /зовлонгийн гүн гэдэг нь магадгүй тохиромжгүй үг байж болох юм, ийм байдлаар бид жишээлбэл, “сул”, “тэсвэрлэмээр”, “хүчтэй”, “тэсвэрлэшгүй” өвдөлт гэх мэтээр бид хир их гүнзгий зовж байгааг тодорхойлно/ ойлгоно. ”Дундаж” хүний хувьд зовлонгийн гүний хэмжээ эд хөрөнгийн бус баялагын төрлөөс болон түүний багассан хэмжээнээс хамаарах ба харин хохирогчийн хувийн онцлог нь энэ зовлонгийн гүнийг ихэсгэх буюу багасгаж болох юм. Иймд “дундаж” хэмжээг анхааралдаа авах /гэм хор/ шаардлагатай бөгөөд хувийн онцлогоос хамаарч өөрчлөгдөх өөрчлөлтөөр шүүх бодит сэтгэл санааны гэм хор болон түүнд тохирсон нөхөн төлбөрийн хэмжээг тогтоодог.

“Сэтгэл санааны гэм хор” нь хууль бус үйлдлийн нийгмийн үнэлгээг тусгадаг. Иймд нөхөн төлбөрийн хэмжээг тодорхойлохдоо ёс суртахууны болон бие мах бодийн зовлонгийн төрөл /шинж чанар биш/, харин эдгээр эд хөрөнгийн бус гэм хор учирсан баялагийн ач холбогдол шинж чанарыг харгалзан үзэх нь зүйтэй гэж үздэг. Тэдний үзэж байгаагаар бодит сэтгэл санааны гэм хорын нөхөн төлбөрийн хэмжээ “байж болохуйц сэтгэл санааны гэм хорын нөхөн төлбөр”-ийн хэмжээнээс дөрвөөс илүү дахин хэтрэхгүй байх нь тодорхой төрлийн эрх зүйн зөрчлийн хувьд нөхөн төлбөрийн дээд түвшинг тогтоох бололцоог бүрдүүлдэг гэж үздэг байна.

Эдгээр дурдсан асуудлыг шийдвэрлэх аргачлалыг зарим нэгэн эрдэмтэд гаргсан байдаг. Тухайлбал дээр дурдсан бүх төрлийн шалгуурыг тусгасан доорхи томъёог доктор ноён Эрделевский санал болгосон байдаг.

D=d*f(v)*I*c*(1-f(s))

D-бодит сэтгэл санааны гэм хорын хэмжээ
d-учирч болохуйц сэтгэл санааны гэм хорын хэмжээ
f(v)-гэм хор учруулагчийн гэм хорын хэмжээ
i-хохирогчийн хувийн онцлогийн коэфициент
0c-гэм хор учирах үеийн анхаарал татахуйц нөхцөл байдал
0 f(s)-хохирогчийн гэм буруугийн хэмжээ
0
Энэ томъёоллоос харахад бодит сэтгэл санааны гэм хорын нөхөн төлбөрийн дээд хэмжээ учирч болохуйц сэтгэл санааны гэм хорын хэмжээнээс 4 өөс илүү дахин хэтрэхгүй байхаар харагдаж байна. Энэ томъёоллыг хэрэглэхэд гэм хор учруулагчийн гэм буруугийн хэмжээнд дараахь үнэлгээг хэрэглэж болно гэж үздэг. Үүнд:

F(v)= 0.25 энгийн болгоомжгүй
F(v)=0.5 бүдүүлэг болгоомжгүй
F(v)=0.75 шууд бус санаатай
F(v)=1 шууд санаатай

Мөн гэм хор учруулагчийн эд хөрөнгийн байдал нөхөн төлбөрийн хэмжээг бууруулж болох ба хэрэв санаатай гэм хор учруулсан бол үүнийг харгалзан үздэгүй гээд ийм үед дараахь томъёоллыг хэрэглэж болно гэжээ. Энэ нь:
D=d*f(v)*I*c*(1-f(s))*p

p-гэм хор учруулагчийн эд хөрөнгийн байдал
0.5


Эцэст нь хэлэхэд Улсын Дээд шүүхээс гаргасан дээрх зөвлөмжид эдийн бус гэм хорыг тооцоход хэд хэдэн асуудлыг тодруулан зааж өгсөн нь нилээд дэвшилттэй боловч зарим зүйлийг шинэчлэн найруулсан Иргэний хуульд нийцүүлэх болон илүү тодруулах замаар өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй болов уу. Үүнд нэр төр гутаагдсан гэх үндэслэлээр шүүхэд нэхэмжлэл гаргах эрх бүхий этгээдийн хүрээ хязгаарыг тогтоох /хэт алслагдсан гэм хорыг нөхөн төлүүлэхгүй зэрэг/ болон нөхөн төлбөрийн хэмжээг тогтоох аргачлалыг улам боловсронгуй болгох, гадаад орнуудын туршлагыг судлан нэвтрүүлэх боломжийг судлах, бусад хуульд энэ талаар заасан заалтыг хэрэглэх зэрэг асуудлуудын зохицуулалтыг хийх шаардлагатай болов уу.



Хүндэтгэсэн,

хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор Шагдарын Үнэнтөгс


-------- 0 0 0 --------

Гүтгэлэг, нэр төр гутаах асуудлын эрх зүйн зохицуулалт

Шагдарын Үнэнтөгс
Хуульч

Аливаа улсын улстөр, нийгэм, эдийн засаг дахь өөрчлөлт, шинэчлэл нь эцсийн дүндээ хууль болон эрх зүйн бусад актаар дамжин илрэлээ олдог. Хууль бол нийгмийг хөдөлгөгч хүч. Харин тэрхүү хөдөлгөгч хүчнийг залан жолоодох эсэх тухайн нийгмийн эд эс болсон хүн. Энэ үүднээс нь авч үзвэл эрх зүйт төрийн мөн чанар нь хүнийхээ эрх, эрх чөлөөг хэрхэн баталгаажуулан хамгаалсанаас ихээхэн хамааралтай байна. Монгол Улсын Үндсэн хуульд хүний хувийн амьдрал, эрүүл мэнд, нэр төр, алдар хүндийг хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөний нэг бүрэлдэхүүн хэсэг хэмээн тодорхойлж хамгаалахаар заасан байна. Эрх зүйт төрийн чухал зорилтуудын нэг бол иргэнийхээ зөрчигдсөн эрхийг аль болох шуурхай, шударга байдлаар сэргээх, учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх механизмыг боловсронгуй болгон хэрэгжүүлэх явдал юм. Өнөө цаг үед тулгамдсан асуудлын нэг болоод байгаа хүний сэтгэл санааны материаллаг бус гэм хор буюу нэр төр гутаах, гүтгэх гэмт хэрэг үйлдэх явдал, түүнийг арилгах, нөхөн төлүүлэх эрх зүйн харилцааны талаар цогцоор нь авч үзэх шаардлага гарч байна.

Энэ асуудал нь хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбогдож туйлын их анхаарал татаж байгаа хэдий ч одоогоор манайд цөөхөн хэдэн судлаачдыг эс тооцвол өөр төдийлөн нухацтай судалсан, хууль тогтоомжид нарийвчлан тусгасан зүйл бага байна. Энэ талаар доктор С.Нарангэрэл “Гэм хор гэж иргэний эрх зүйд иргэний субьектив эрх буюу баялагийг багасгах, устгахыг хэлнэ. Хууль зүйн ном зохиол, шүүхийн практикт “хохирол” гэсэн нэр томьёог хэрэглэдэг. Гэм хор ба хохирол гэсэн нэр томьёо нь хоорондоо яг нийцдэггүй. Гэм хор нь нэлээд өргөн хүрээтэй ухагдахуун бөгөөд эд хөрөнгийн ба эд хөрөнгийн бус гэж хуваагдана. Эд хөрөнгийн гэм хорын мөнгөн үнэлгээг хохирол гэж нэрлэнэ. Эд хөрөнгийн бус буюу ёс суртахууны гэм хор гэж бусад этгээдийн хууль бус үйлдлийн улмаас учирсан зан суртахууны ба бие махбодийн зүдгүүр шаналал.” гэж тодорхойлсон байна. Харин доктор Д.Наранчимэг: Гэм хор нь иргэний эрх зүйн хариуцлага үүсэх нэг нөхцөл мөн. Гэм хор нь субьектын амин хувийн эрх болон эд хөрөнгийн эрхийг зөрчсөн явдлаар илэрдэг гээд гэм хорыг материаллаг ба материаллаг бус гэж ангилсан байна. Материаллаг бус гэм хорыг дотор нь: - хүний амь нас хохироосон, - хүний эрүүл мэндийг сарниулсан, -хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан гэж ангилалт хийжээ .

Түүнчлэн оросын иргэний эрх зүйн тайлбарт “Гэм хор гэдэг нь аливаа эд хөрөнгийн эрх эсхүл материаллаг бус баялагт халдсан болон зөрчигдсөн байдлыг ойлгоно. Эд хөрөнгийн бус хохиролыг – бие махбодийн хохирол, - ёс суртахууны хохирол гэж хуваадаг”4 гэсэн байдаг. Мөн Японы эрх зүйн тайлбарт Гэм хор буюу сэтгэл санааны хохирол гэж зөрчил гаргасан, гэм буруутай этгээдийг шийтгэх зорилгоор гомдол гаргагчид шууд учирсан хохиролоос илүү хэмжээний мөнгөн төлбөр олгох шийдвэрийг шүүхээс гаргахыг хэлнэ. Үүний үр дагавар болох гэм хор, хохирол нь эд хөрөнгийн бус ”өвчин зовлон” учруулах нэмэлт нөхцөлтэйгээр л нэхэмжлэгчийн алдагдал, зардлыг нотолсны үндсэн дээр тооцогдоно” гэсэн байдаг.

Дээр дурдсан тодорхойлолтуудаас харахад гэм хор, хохирол гэсэн ойлголтууд нь агуулгын хувьд давхцаж байгаа нь харагдаж байна. Харин хууль тогтоомжид энэ талаар тусгасан байдлыг хувьд авч үзвэл:

1.Иргэний эрх зүйн харилцааны хүрээнд
Хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй Иргэний хуулийн 227 дүгээр зүйлийн 4 дэх хэсэгт “үүрэг гүйцэтгүүлэгчээс гарсан зардал, эд хөрөнгийн алдагдал буюу гэмтэл, үүрэг гүйцэтгэгч үүргээ гүйцэтгэсэн бол үүрэг гүйцэтгүүлэгчид зайлшгүй орох байсан орлогыг хохиролд тооцно” гэснээс үзэхэд хохирол гэдэгт хохирогчоос зөрчигдсөн эрхээ сэргээхэд буюу эрх зөрчигдөхөөс өмнөх байдалд эргүүлж оруулахад шаардагдах зардал болон эрх зөрчигдсөний улмаас алдсан орлогыг тодорхойлсон гэж болох байна.
Иргэний хуулийн 497- 514 дүгээр зүйлд гэм хор учруулснаас үүсэх үүргийн харилцааг зохицуулсан байдаг. Хуулинд “гэм хор” гэсэн ойлголтыг тодорхойлж өгөөгүй байгаа боловч гэм хор учруулснаас үүсэх үүрэг нь өөрөө гэрээний бус үүрэгт хамаарах учир гэм хор учирсан явдал нь талуудын хоорондын гэрээний бус харилцаанаас үүсэн гарсан эд хөрөнгийн болоод эд хөрөнгийн бус эрх зөрчигдсөний үр дагавар гэж ойлгож болно.

Тэгэхээр гэм хор, хохирол гэсэн ойлголтуудыг яг ижил ойлголт гэж авч үзэх нь тийм ч оновчтой биш байна. 2002 онд батлагдсан Иргэний хуулинд энэ ялгааг нэлээд тод гаргаж өгсөн гэж болох бөгөөд уг хуулийн 227 дугаар зүйлийн 4 дахь хэсэгт зааснаас харахад хохирол бол гэрээний үүргээ биелүүлээгүйгээс нөгөө талд учирсан материаллаг зардал, олох байсан орлого юм. Харин уг хуулийн 228-229 дугаар зүйлд гэм хорыг арилгах ерөнхий нөхцөл, журмыг тогтоосон бөгөөд өмнөх хуулийн ойлголтоос ялгагдах онцлог нь гэм хор арилгах үүрэг нь талууд хоорондоо гэрээний болон гэрээний бус харилцаанд байгаагаас үл хамааран үүсэхээр заажээ. Мөн хуулийн 230 дугаар зүйлд эдийн бус гэм хорыг арилгах талаар заасан бөгөөд Эдийн бус гэм хорыг зөвхөн хуульд тусгайлан заасан тохиолдолд мөнгөн хэлбэрээр нөхөн төлүүлж болох тухай заасан байна.

Иргэний хуулийн заалтууд болон дээрх судлаачдын тодорхойлолтоос харахад гэм хор гэсэн ойлголт нь хохирол гэсэн ойлголтоос илүү өргөн утгатай бөгөөд түүнийг өөртөө багтаасан ойлголт гэж болох байна. Өөрөөр хэлбэл гэм хор нь шууд материаллаг хохирол болон эдийн бус гэм хор буюу сэтгэл санааны гэм хор гэсэн төрөлд хувааж болох юм.

Энэхүү ойлголтоор авч үзвэл хүнд учирсан эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хорыг арилгах, нөхөн төлүүлэх эрх зүйн зохицуулалтын талаар тоймлох шаардлага урган гарч байна. Тухайлбал, Иргэний хуулийн 511 дүгээр зүйлд эдийн бус гэм хорыг арилгах тохиолдол, арга замыг зааж өгсөн. Уг зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Бусдын нэр, төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийгээ бодит байдалд нийцэж байгааг нотолж чадахгүй бол эд хөрөнгийн гэм хорыг арилгасныг үл харгалзан эдийн бус гэм хорыг мөнгөн болон бусад хэлбэрээр арилгах үүрэг хүлээнэ” гэж заасан байна. Өөрөөр хэлбэл нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан, хувийн нууцтай хамааралтай мэдээг өөрийн нь зөвшөөрөлгүй тараасан, иргэнийг өөрийн зөвшөөрөлгүйгээр элдвээр дүрсэлж нийтэлсэн, улмаар олон нийтэд үзүүлсэн тохиолдолд учирсан эдийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлж болохоор хуульчилсан, мөн гэм хорын даатгалыг шинээр оруулсан нь өмнөх зохицуулалтаас илүү нарийвчилсан шинжтэй болсон.

Нөгөөтэйгүүр энд анхаарал татаж буй зүйл бол Иргэний хуулинд “эдийн бус гэм хор” гэдэгт яг юуг оруулж тооцох вэ гэдгийг шууд тодорхой зааж өгөөгүй байгаа асуудал юм. Гэхдээ уг хуулийн 511.1-д зааснаар бусдын нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан гэх тохиолдолыг эдийн бус гэм хор буюу сэтгэл санааны гэм хор гэсэн ойлголтын бүрэлдэхүүн хэсэгт хамруулан үзэх бололцоотой гэж үзэж болох байна. Түүнчлэн эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэх талаар манай хууль тогтоомжинд тодорхой зааж өгөөгүй байгаа нь хууль зүйн практикт уг зохицуулалтыг янз бүрээр тайлбарлах, ойлгож шийдвэрлэх тодорхойгүй байдлыг үүсгэх хандлага байна.

Үүнээс үндэслэн хэлэхэд сэтгэл санааны гэм хорыг манайд гэм хорын тусгайлсан төрөл болгож авч үзэхгүй байгаа бөгөөд харин эдийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлэхэд харгалзан үзэх шалгуур болгохоор хуульчилсан нь ажиглагдаж байна. Нөгөөтэйгүүр энэ нь эдийн бус хохиролд чухам яг юуг хамааруулан ойлгох талаар тодорхойлоогүй нь эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хорын ойлголтын талаар маргаантай асуудлыг үүсгэж болзошгүй үр дагавар гаргаж болох байна. Тухайлбал, хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан эдийн бус гэм хороос гадна хүний амь нас хохироосон, хүний эрүүл мэндийг сарниулсанаас хүнд үүсэх сэтгэл санааны хохиролыг хэрхэн үнэлэх, тооцох асуудал бүрхэг байна. Энэ нь манай шүүхийн практик ч ийм жишгээр явж байгаагаар харж болно.

Тухайлбал, Улсын дээд шүүхээс 1999-2004 оны хооронд хийсэн судалгаанаас харахад шүүхэд хандсан сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэх талаарх нэхэмжлэлүүдийн 35.5 хувь нь нэр, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд гутаагдсан гэж үзэж гэм хорын хохиролыг мөнгөн хэлбэрээр гаргуулахыг илэрхийлсэн, 68.5 хувь нь нэр төрөө сэргээлгэх, залруулга хийлгэх, уучлалт гуйхыг тус тус шаардан нэхэмжлэл гаргасан байна. Нэхэмжлэгчдийн нэхэмжлэлийн шаардлагыг судлан үзэхэд нэр төрөө сэргээлэхийг хүссэн 50 хувь, ажил хэргийн нэр хүндээ сэргээлгэхийг 23.7 хувь, сэтгэл санааны хохиролоо арилгуулахыг 14.4 хувь, эрүүл мэндээр хохирсон гэх 9.2 хувь, олох ёстой орлогод сэтгэл санааны улмаас нөлөөлсөн гэх 2.7 хувь эзлэсэн байна. Түүнчлэн Монголын Нээлттэй Нийгэм Хүрээлэнгийн захиалгаар нийслэлийн иргэдийн дунд хийсэн судалгаанаас1 харахад сэтгэл санааны гэм хортой холбогдуулан гаргасан нэхэмжлэлийн дагуу хэргийг шүүхээс шийдвэрлэхдээ Иргэний хуулийн 511.1-д заасны дагуу хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан гэх байдлаар л хязгаарлагдах хандлага байгаа нь харагдаж байлаа. Мөн хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасныг шүүхээс хэрэг хянан хэлэлцээд тогтоосон атлаа тухайн хүнд гэм хорын хохирол учраагүй гэж дүгнэж, энэ талаар нэхэмжлэлийг хэрэгсэхгүй болгосон зөрүүтэй шийдвэрүүд олонтаа гаргасан байдаг.

2. Эрүүгийн эрх зүйн харилцааны хүрээнд:
Иргэний эрх зүйн харилцаанд дээрх байдлаар зохицуулалт хийгдсэн байдаг бол Эрүүгийн эрх зүйн харилцаанд тухайн асуудал нь гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэйд тооцогдон тусгайлан зохицуулдагдаж байна. Хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй Эрүүгийн хуульд “Гүтгэх” гэмт хэргийг Хүний эрх, эрх чөлөө, алдар хүнд, нэр төрийн эсрэг гэмт хэрэг гэсэн бүлэгт хамааруулан 111 дүгээр зүйл болгон тусгасан байдаг бөгөөд мөн уг хуулийн 110 дугаар зүйлээр бусдын нэр төр, алдар хүндийг олон нийтийн өмнө, эсхүл хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр доромжилсон эсэх асуудлыг хуульчилан зохицуулсан байдаг.

Гүтгэх, доромжлох хоёрын аль аль нь материаллаг бус хохирол учруулдаг боловч бүрэлдэхүүнээрээ ялгаатай. Гүтгэлгийн бүрэлдэхүүн нь бодит байдалд үл нийцсэн, нэр төр, алдар хүндийг гутаасан гэсэн ойлголт байдаг. Харин доромжлолын хувьд заавал бодит байдалд нийцсэн, тохирсон нь чухал биш, хамгийн гол нь ямар хэлбэрээр илэрхийлсэн нь чухал байдаг. Аливаа хүнийг тухай хэвлэлээр шүүмжлэхдээ эвгүй, таагүй байдлаар илэрхийлсэн байвал тэр нь доромжлол болдог.

Гүтгэх гэмт хэрэг нь хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаасан худал мэдээг амаар, бичгээр, элдэв дүрс бичлэг, хуурцаг болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тараасан байхыг тодорхойлсон байна. Энэ нь уг хүний нийгэмд үнэлэгдэх зүй ёсны бодит үнэлгээг доройтуулан, гажуудуулсан ойлголтыг олон нийтэд тараахад чиглэгдсэн мэдээлэл байх бөгөөд тарааж байгаа мэдээ нь уг хүний зан төлөв, үйл ажиллагааны үнэн бодит байдалд нийцэхгүй байхыг ойлгоно. Энэ гэмт хэргийн онцлог шинж нь бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаах зорилгоор илт худал гүжирдлэг тарааснаар тодорхойлогддог.

Иймээс уг гэмт хэрэг нь хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах гэсэн шууд санаатай, сэдэлт нь өш хонзон санах, үзэн ядах, атаархах явдал байдаг. Гүтгэлгийг заавал олон хүнд тараасан байхыг шаардахгүй зөвхөн анхны хүнд мэдээлснээр төгсдөг нь тус эрх зүйн харилцааны онцлог юм. Уг гэмт хэргийн хохирогч нь аливаа хүн, тэр ч байтугай бага насны, хэрэг хариуцах чадваргүй түүнчлэн нас барсан хүмүүс ч байж болно. Обьектив тал нь илт худал гүтгэлэг тараасан идэвхтэй үйлдлээр илэрдэг бөгөөд гүтгэлэг нь хохирогчийг гутаасан шинжийг агуулж, нэр хүндийг нь басамжилсан мэдээ сэлт орно. Харин эдгээр гутаасан мэдээ сэлт нь үйл баримтад үндэслэсэн байх бөгөөд эрэгцүүлсэн бодлын байдлаар илрэх ёсгүй.

Харин бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаах агуулгатай гүтгэлгийг бодит байдалд нийцэхгүй, буруу ташаа дүгнэлт хийснээс болж тараасан гэж үзвэл эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх боломжтой байна. Өөрөөр хэлбэл таарсан мэдээ сэлт нь худал боловч уг хүнийг гутаагаагүй байвал гүтгэх гэмт хэрэгт тооцдоггүй. Мөн тараасан мэдээ нь хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаахаар мэдээлэл агуулсан боловч бодит байдалд тухайн хүний зан төлөв, үйл ажиллагаанд илэрсэн зүйл байсан бол гүтгэлэг гэж үзэж эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж болохгүй гэж үздэг. Хэрэв тухайн этгээд тараасан мэдээ сэлтээ бодит байдалд нийцсэн үнэн бодитой гэж итгэлтэй байсан боловч үнэн хэрэг дээрээ худал байвал гүтгэсэн гэх гэмт хэргээр хариуцлага хүлээхгүй байх боломжтой. Нөгөөтэйгүүр гүтгэх гэмт хэргийн хамгийн аюултай төрөл нь хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан яллуулахад чиглэн гүтгэсэн явдал байдаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийг зориуд, худал мэдээлэх гэмт хэргээс ялгах явдал зайлшгүй чухал юм. Зориуд худал мэдээлэхэд гэм буруутай этгээдийн санаа нь хохирогчийг эрүүгийн хариуцлагад татуулах, харин гүтгэхэд хохирогчийн нэр төр, алдар хүндийг гутаахад чиглэгддэг байна. Жишээлбэл, Хэдхэн жилийн өмнө манай төрийн өндөр албан тушаалтны нэг Ц.Нямдоржийг эрүүгийн онц хүнд гэмт хэрэгт гүтгэн, харамсалтайгаар нэр төрийг нь хохироосон явдал гарч байсан билээ. Уг асуудалд цагдаа, прокурор, шүүхийн байгууллагууд хэрхэн хандаж, хүлээн авч, шийдвэрлэж байсан нь манай хууль зүйн практикт томоохон кейс болсон. Учир нь нэг асуудалд хэдэн өөр янзаар хандаж, тайлбарлаж болох хуулийн гарц байгаа болохыг илэрхийлсэн зүйл болсон.

Гэхдээ гүтгэх гэмт хэрэг үйлдсэн эсэх талаар хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт явагдаж, прокурорын хяналтын дагуу эрүүгийн журмаар шүүхэд хандаад гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэж үзвэл дараа нь иргэний эрх зүйн журмаар эдийн бус гэм хорыг арилгуулахаар хохирогч шүүхэд хандаж болох юм.

Нэр, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийн талаарх ойлголт, арга зам

Бусдын нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан зөрчил гаргасан этгээдэд хүлээлгэх хариуцлагын ихэнх тохиолдолд нь Иргэний эрх зүйн чиглэлээр хариуцлага ногдуулж байгаа нь удаа дараагийн судалгаа, шүүхийн практикаас харагдаж байна .

Он



Хэрэг


1991


1992


1993


1994


1995


1996


1997


1998


1999


2000


2001


Нийт хэрэг

Иргэний хэрэг


7


5


5


3


8


13


23


31


30


39


10


174

Эрүүгийн хэрэг


























3





1


4
Дүн


7


5


5


3


8


13


23


31


33


39


11


178



Харин шүүхээс хэрэг маргааныг шийдвэрлэх явцад гэм буруутай этгээдэд оноож буй эдийн бус гэм хорыг мөнгөөр нөхөн төлүүлэх хэмжээг тогтоох нийтлэг шалгуур байхгүй байгаа. Энэ нь шүүгч өөрийн итгэл үнэмшилдээ дулдуйдан шийдвэр гаргах боломжтойгоос гадна нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд гэсэн ойлголтууд нь хоорондоо ялгаатай боловч шүүхийн практикт өөрөөр хэлбэл, шүүх, хариуцагч, нэхэмжлэгч нар эдгээр ойлголтыг төдийлөн анхаарч үздэггүй байна.

Харин гадаад орнуудын хууль зүйн практикт энэ талаар нэлээд тодорхой авч үздэг байна. Тухайлбал, европт шүүхийн практик болон хуульчдын дунд эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэхтэй холбоотой бүрдүүлвэр асуудлын нэг болох нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг хэрхэн тодорхойлж ойлгосноос шалтгаалан түүнийг сэргээх, гэм хорыг нь арилгах, нөхөн төлүүлэх аргыг тогтоох боломж бүрддэг.1

Юуны түрүүнд Нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан тохиолдолд сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэхээр шаардах эрхтэй этгээдэд хэнийг хамруулах вэ гэсэн асуудал чухал. Үүнд иргэн, хуулийн этгээд, эсхүл зөвхөн ганц иргэнийг хамруулах эсэхээ тодорхойлох ёстой. Иймээс нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд гэсэн ойлголтуудын ялгааг нь мэдэх нь чухал.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэр томьёоны дагалгад1 Нэр төр, алдар хүнд гэдэг бол хамт олон, нийгэм төрөөс хүний хувьд өгсөн үнэлгээ юм.

Эрх зүйн мэдлэгийн товч толинд3: Нэр төр бол бие хүний талаар нийгмийн зүгээс өгч буй тодорхой үнэлэлт бөгөөд түүний нийгмийн бодит шинж юм.Биехүний нэр төрийг түүний үйл ажиллагаа, үйл хэрэг, үзэл бодлоор тодорхойлно. Алдар хүнд нь бие хүний өөрийн үнэлгээнд илэрхийлэгдэнэ.
Хууль зүйн тайлбар толинд Нэр төр гэж хүний нийгэмд эзлэх байр суурь шинж чанар, төлөв байдлыг ёс суртахууны талаас нь илэрхийлсэн үнэлэмж буюу нийгэм эрх зүйн категор. Нэр төр нь хүний төрсөн өдрөөсөө эхлэн зөвхөн өөрт нь заяамал ба салшгүй чанар нь нэр төртэй байх явдал бөгөөд түүнийг хэн ч өөрчлөх, хүчингүй болгох эрхгүйгээс гадна бусдад шилжүүлж болдоггүй. Ажил хэргийн нэр хүнд гэж иргэн, хуулийн этгээд тухайн эрхлэж буй байгууллага, аж ахуйгаа үр ашигтай эрхлэн хөтөлж, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, бараа, бүтээгдэхүүнээрээ тодорхой зах зээл, хэрэглэгчийн хэрэгцээг тогтвортой хангаж, тэдний таашаалыг хүлээх нь тухайн иргэн, хуулийн этгээдийн үйл ажиллагааг үнэлсэн нийгмийн үнэлэмж юм гэж тодорхойлсон байна.
Олон улсын хүний эрхийн нэр томьёоны тайлбарт хүний нэр төр, алдар хүнд гэж Бүх хүний эрхийн эрх зүй, гүн ухааны үндэс болдог. Хүнд төрсөн цагаас нь заяасан хүний төрлөхийн үнэ цэнэ. Аливаа улс хүний нэр төр, алдар хүнд, нэр хүндийг хамгаалж, гутаахыг хязгаарласан олон улсын хүний эрхийн стандартыг тогтоож, хүний нэр төр, алдар хүндийг хүндэтгэх зарчмыг хууль тогтоомжоороо баталгаажуулах ёстой. Хүний эрх нь нэр төр, алдар хүндийг хамгаалдаг. Хүний эрхийн суурь нь нэр төр, алдар хүнд бөгөөд тэр нь бусдаас олгогдоогүй, үүсгэгдээгүй төрлөх чанартай гэсэн байна.
ОХУ-ын эрх зүйн тайлбарт Нэр төр- хүн төрөхөөсөө үхэх хүртлээ өөртөө өгсөн үнэлгээ. Алдар хүнд – нийгэм, олон нийт тэр хүнийг хэрхэн хүлээн авч буйн илрэл. Харин хувь хүнд хандах хандлага нь нэр хүндээр илэрдэг. Ажил хэрэг, бизнестэй холбоотой хэрэглэгддэг ажил хэргийн нэр хүндийг хүн өөрөө буюу эрхлэн буй ажил, албан байдлаар олж авдаг гэсэн байдаг.

Иймээс дээрх байдлаас үндэслэн дараах дүгнэлтийг хийж болох байна. Нэр төр гэдэг ойлголтыг хуулийн этгээдийн хувьд хэрэглэх боломжгүй бөгөөд хуулийн этгээд нь зохиомлоор бий болгосон бүтэц болохынхоо хувьд өөрийн ухамсар, сэтгэцтэй байх боломжгүй юм. Хуулийн этгээдийн хувьд ажил хэргийн нэр хүндийг нь гутаасан үед л түүнийг сэргээх талаар ярьж болох бөгөөд учир нь хуулийн этгээд гэдэг нь өөрөө ажил хэрэг явуулах л зорилготой байгуулагддаг ба түүнд зөвхөн ажил хэрэгч шинж чанар л байж болох юм. Иймээс ажил хэргийн нэр хүндийг хөндсөн гэх зөрчлийн үед 3 төрлийн хариуцлага тооцож болох юм. Үүнд:
1/ тараасан мэдээллийг няцаах
2/ учирсан хохирлыг нөхөн төлөх /материаллаг хохирол/
3/-сэтгэл-санааны-гэм-хорыг нөхөн төлөх явдал юм.

Харин иргэний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан хэргийн хувьд дээр дурдсан 3 төрлийн хариуцлагыг аль алиныг нь тооцож болох бөгөөд гэхдээ хуулийн этгээдийн хувьд сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэх хариуцлага оноох боломжгүй юм. Хуулийн этгээд өөрийн гэсэн сэтгэл санаа байхгүй, өөрөөр хэлбэл хуулийн этгээд нь сэтгэлийн хөдөлгөөн, бие махбодийн зовлон шаналал амссан байх боломжгүй. Иймд хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан тохиолдолд худал мэдээлэлд няцаалт, залруулга хийх, эд хөрөнгийн хохирлыг нөхөн төлөх гэсэн 2 төрлийн хариуцлагыг тооцож болох байна.

Сэтгэл санааны гэм хорын нөхөн төлбөрийн хууль зүйн үндэслэл

Манай улсын хууль тогтоомжид сэтгэл санааны гэм хорыг нөхөн төлүүлэх талаар шууд заасан заалт байхгүй гэж болох юм. Иргэний хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 4 дэх хэсэгт “Иргэний эрхийг эдийн бус гэм хорыг арилгуулах аргаар хамгаална”, 497 дугаар зүйлд “Бусдын эрх, амь нас, эрүүл мэнд, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд, эд хөрөнгөд хууль бусаар санаатай буюу болгоомжгүй үйлдэл /эс үйлдэл/-ээр гэм хор учруулсан этгээд уг гэм хорыг хариуцан арилгах үүрэгтэй “ гэж заасан байна. Эндээс харахад сэтгэл санаанд учруулсан гэм хорын талаар дурдаагүй байна.

Харин Иргэний хуулийн 511 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Бусдын нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийгээ бодит байдалд нийцэж байгааг нотолж чадахгүй бол материаллаг хохирлыг арилгасныг үл харгалзан эдийн бус гэм хорыг мөнгөн болон бусад хэлбэрээр арилгах үүрэг хүлээнэ” гэсэн байгаа нь материаллаг хохирлын хажуугаар материаллаг бус хохирлыг нөхөн төлүүлөх бололцоог бүрдүүлсэн гэж болох байна.
Мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Эдийн бус гэм хорын хэмжээг мэдээ тараасан хэрэгсэл, тарсан хүрээ, хохирогчийн сэтгэл санаанд учирсан үр дагавар зэргийг харгалзан нэхэмжлэгчийн шаардлагын хүрээнд мөнгөөр тооцож тогтоох”-оор зааснаас үзэхэд сэтгэл санаанд учирсан үр дагавар буюу сэтгэл санааны гэм хор нь эдийн бус гэм хорыг мөнгөн хэлбэрээр нөхөн төлүүлэх нэг үзүүлэлт болж байгаа нь харагдаж байна. Иймд манай хууль тогтоомжид заасны дагуу сэтгэл санааны гэм хорыг эдийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлэх аргаар арилгаж болох үндэслэл байна.

Эдийн бус гэм хор гэдэгт эдийн бус баялаг, хувийн эрх нь зөрчигдсөн байдлыг ойлгож болно. Эдийн бус баялагт амь нас, эрүүл мэнд, нэр төр, алдар хүнд, хувийн амьдралын халдашгүй байдал, хувийн болон гэр бүлийн нууц зэрэг орно. Эдийн бус хувийн эрх гэдэгт оршин суугаа газраа чөлөөтэй сонгох, зохиогчийн эрх, өөрийн нэрийг хэрэглэх эрх зэрэг орно. Эдгээр баялаг, эрхийг эдийн бус гэж тодорхойлох гол шалгуур бол түүнийг бусад этгээдэд дамжуулж болдоггүй, зөвхөн тухайн этгээдэд хамааралтай байдаг онцлогтой юм.

Иргэний хуулийн 497 дугаар зүйлд заасны дагуу өөрөөр хэлбэл эд хөрөнгийн болон эдийн бус эрх нь зөрчигдсөн үед гэм хор нөхөн төлүүлэхээр заасан боловч гэм хорын төрлийг нарийн зааглаж өгөөгүй байна. Эндээс үзвэл үүнд Иргэний хуульд заасан гэм хорын хоёр төрлийн аль алиныг нь ч төлүүлж болохоор ойлгогдож байна. Гэтэл 511 дүгээр зүйлд зааснаас харахад зөвхөн эдийн бус гэм хор учирсан тохиолдолд сэтгэл санаанд учирсан үр дагаврыг харгалзан үзэх талаар заасан байдаг. Үүнээс гадна иргэний хуулийн 511.3 –т заасны дагуу уг хуулийн 21.4, 21.5, 21.6-д заасан зөрчлүүд буюу хуулиар тогтоосон хувийн нууцад хамааралтай мэдээг тухайн иргэний өөрийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр тарааснаас гэм хор учирсан гэж үзвэл, иргэний дүрсийг гэрэл зураг, кино, дүрс бичлэгийн хальс, хөрөг зураг болон бусад хэлбэрээр өөрийнх нь зөвшөөрөлгүй нийтэлсэн, олон нийтэд үзүүлснээс гэм хор учирсан зэрэг нь мөн эдийн бус гэм хорыг мөнгөөр нөхөн төлүүлэх үндэслэл болох байна. Нас барсан хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаасан тохиолдолд түүнийг нь хэрхэн хамгаалах, эд хөрөнгийн бус эрхийн хэмжээг хэрхэн тогтоох, нэр төр гутааснаас сэтгэл санаанд учирсан үр дагавар гэдэгт юуг ойлгох зэрэг асуудал хууль зүйн зохицуулалтын гадна үлдсэн байна.

Бусад тохиолдолд гэм хорыг хэрхэн арилгах талаар Иргэний хуулийн 52 дугаар бүлэгт тодорхой заасан боловч дээр дурдсан тохиолдоос бусдад нь сэтгэл санааны гэм хорыг хэрхэн нөхөн төлүүлэх талаар нарийвчлан заагаагүй байна. Энэ байдлаас шалтгаалан шүүхээс хэргийг шийдвэрлэхдээ төсөөтэй бус, магадгүй өрөөсгөл гэж болохуйц янз бүрээр шийдвэрлэх хандлага байна гэж болох байна. Тухайлбал доорх судалгаанаас харж болох юм .

Нийслэлийн 6 дүүргийн 1999, 2000, 2001 оны хооронд хариуцагчаас нэхэмжилсэн мөнгөний дээд, доод, дундаж хэмжээ, мөн нэхэмжлэлийг хангасан шүүхийн шийдвэрийн эд хөрөнгийн бус гэм хорын хэмжээг тогтоосон доод болон дээд, дундаж хэмжээг хүснэгтээр үзүүлэв.




¹


Хаанаас тогтоосон
/мөнгөн дүн/


доод хэмжээ


дундаж хэмжээ


дээд хэмжээ

1.


Нэхэмжлэгчийн нэхэмжилсэн мөнгөн дүн


100000 төг


2 сая - 30 сая төг


400 сая төг

2.


Шүүхийн шийдвэрээр хариуцагчаас гаргуулахаар тогтоосон мөнгөн дүн


42000 төг


200000 - 500000 төг


1485000 төг


Мөн зарим тохиолдолд нэхэмжлэгчээс эд хөрөнгийн бус гэм хорын хэмжээг мөнгөөр үнэлээгүй байх бөгөөд зөвхөн нэр төрөө сэргээлгэхээр шүүхэд хандсан тохиолдол ч олон бий.

Харин Эрүүгийн хуулинд гэм буруутай нь тогтоогдвол зохих торгууль оногдуулах, тодорхой хугацаагаар баривчлах, хорих ял оногдуулахаар зохицуулсан байна.

Иргэний эрх зүйд тухайн хүн гэм буруугүй гэдгээ өөрөө нотлох ёстой. Хэрэв нотлож чадахгүй бол гэм буруутайд тооцогдоно. Харин Эрүүгийн эрх зүйд гэм буруутайд үл тооцох зарчим үйлчилдэг. Өөрөөр хэлбэл, бүрэн төгс нотлогдож, шийдвэр гараагүй цагт тухайн хүнийг гэм буруутайд тооцох ёсгүй билээ.

Гэм хорын нөхөн төлбөрийн хэмжээг тодорхойлох асуудал

Мэдээж дээр дурдсан байдлаас гадна шүүхэд нөхөн төлбөрийн хэмжээг объектив байдлаар тодорхойлох тусгай шалгуур байх ёстой. Тодорхой хэрэг бүрийн тухайд шүүгч тухайн хүний зөрчигдсөн баялгийн ерөнхий үнэлгээ, хууль зөрчигчийн гэм буруугийн хэмжээ, эрх зүйн зөрчлийн үр дагаврын хэмжээ, хохирогчийн амьдралын нөхцөл /албан ажлын, гэр бүлийн, ахуйн, материалын, эрүүл мэндийн байдал, нас/, худал мэдээлэл тараагдсан хүрээ, бие эрхтний гэмтлийн хэмжээ, нас барсан хүн болон нэхэмжлэгчийн төрлийн холбоо, талуудын материаллаг байдал зэргийг харгалзан үзэх нь зүйтэй юм.

Нөгөөтэйгүүр бас нэг анхаарах томоохон асуудал бол эдийн бус буюу сэтгэл санааны гэм хор учирсан гэх хүн буюу нэхэмжлэл гаргагч маань өөрийн хохирсон гэх үнэлгээгээ мөнгөн хэлбэрээр тооцон нэхэмжлэх, түүнийг нь шүүх хууль хяналтынхан хэрхэн үнэлэн тооцох аргачлал нэн хангалтгүй байгаа болно. Үүнээс шалтгаалан нэхэмжлэл гаргагчид өөрсдийн тооцолсноор буюу хатуухан хэлэхэд хүссэнээрээ нэхэмжлэлийн мөнгөн хэлбэрээ илэрхийлдэг гэхэд хилсдэхгүй байна.

1. Дотоодод нөхөн төлбөрийн хэмжээг тодорхойлж буй аргачлал
Манай улсын хувьд эд хөрөнгийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлэх хэмжээг тогтоох асуудлын талаар Улсын Дээд Шүүхийн Иргэний танхимаас шинэ Иргэний хууль батлагдахаас өмнө буюу 2000 оны 6 дугаар сарын 25-ны өдөр зөвлөмж1 гаргасан байдаг. Гэхдээ шинэ Иргэний хуультай төсөөтэй хэрэглэгдэх бололцоотой юм. Тус зөвлөмжид дараахь байдлаар эдийн бус гэм хорын хохиролыг нөхөн төлүүлэх аргачлалыг гаргасан байна. Шүүх эд хөрөнгийн бус гэм хорыг арилгах хэмжээг мэдээ тараасан арга хэрэгсэл, тарсан хүрээ, хохирогчид учирсан сэтгэл санааны үр дагавар зэргийг харгалзана” гэдгийг доорхи утгаар ойлгоно. /хуучин Иргэний хуулийн 392 дугаар зүйл, шинэ Иргэний хуулийн 511 дүгээр зүйл/
Энэхүү аргачлалыг товчхоноор тоймловол:




Мөн уг зөвлөмжид заасны дагуу шүүх эдийн бус гэм хорыг нөхөн төлүүлэхдээ дээрх хуульд заасан нөхцөл байдлаас гадна төлбөр хариуцагчийн цалин, орлого, үндсэн болон эргэлтийн хөрөнгийн хэмжээ, мэдээ тараасан санаа зорилгыг харгалзан үзэж гэм хорын хэмжээг тогтооно гэсэн байна. Энэхүү зөвлөмж нь шүүхүүдээс иргэдийн эдийн бус гэм хорын хохиролыг нөхөн төлүүлэх, арилгах, сэргээхтэй холбогдсон харилцааг арга зүйн хувьд обьектив байдлаар шийдвэрлэх боломжийг бүрдүүлж байна гэж болох байна.

2. Гадаад орнуудад нөхөн төлбөрийн хэмжээг тодорхойлж буй аргачлал
Гадаад орнуудын хууль зүйн практикаас харахад нөхөн төлбөрийн хэмжээг тодорхойлохдоо дараахь шалгуурыг харгалзан үздэг байна.

гэм хор учруулагчийн гэм буруугийн хэмжээ
хохирол учирсан этгээдийн хувийн онцлогтой холбоотой бие махбодийн болоод ёс суртахууны зовлонгийн /гэм хорын/ хэмжээ
бодит нөхцөл байдал болон хохирогчийн хувийн онцлогийг тусгасан бие махбодийн болоод ёс суртахууны зовлонгийн /гэм хорын/ шинж чанар
шударга ёсны шаардлага зэрэг юм.

Гэм хор учруулагчийн гэм хорын хэмжээ, хуулинд гэм буруу хариуцлага хүлээлгэх үндэслэл болно гэж заасан нөхцөлд хэрэглэгдэх бололцоотой. “Сэтгэл санааны гэм хор” нь хууль бус үйлдлийн нийгмийн үнэлгээг тусгадаг. Иймд нөхөн төлбөрийн хэмжээг тодорхойлохдоо ёс суртахууны болон бие махбодийн зовлонгийн төрөл /шинж чанар биш/, харин эдгээр эд хөрөнгийн бус гэм хор учирсан баялагийн ач холбогдол шинж чанарыг харгалзан үзэх нь зүйтэй гэж үздэг. Ихэнх судлаачдын үзэж байгаагаар бодит сэтгэл санааны гэм хорын нөхөн төлбөрийн хэмжээ “байж болохуйц сэтгэл санааны гэм хорын нөхөн төлбөр”-ийн хэмжээнээс дөрвөөс илүү дахин хэтрэхгүй байх нь тодорхой төрлийн эрх зүйн зөрчлийн хувьд нөхөн төлбөрийн дээд түвшинг тогтоох бололцоог бүрдүүлдэг гэж үздэг байна.

Түүнчлэн Австрали, Их Британи зэрэг оронд хэн ч нэр төрөө сэргээх нэхэмжлэл гаргаж болно. Гэхдээ шүүхээс дараах үндсэн 4 элементийг хангасан тохиолдолд тухайн гаргаж буй нэхэмжлэлийг хүлээн авдаг байна. Үүнд:

Бодит байдалд нийцээгүй мэдээлэл түгээсэн бол,
Нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан бол,
Тодорхой байгууллага, хувь хүний нэр зааж, танигдахаар бичсэн, дүрсэлсэн /гэхдээ заавал шууд тусгахгүй байж болно/ бол ,
Бодит баримт, болсон үйл явдал дээр тулгуурлаагүй бол гэсэн үндэслэлтэй байх ёстой.

Гэхдээ энэ нь цэвэр онолын асуудал бус, хууль зүйн практик ач холбогдол талаасаа анхаарах зүйл юм. Тухайлбал, дээр дурдсан орны сэтгүүлчид дээрх 4 элементийн хууль зүйн үр дагаварыг мэддэг учраас аливаа материал нийтлүүлэхдээ уг хүрээ, хязгаараас гажихгүйгээр бичиж, нийтэлдэг нь томоохон ололттой тал юм. Манай хэвлэлийнхэн ч энэ талаар мэдээлэлтэй байх нь нэн чухал юм.

Эцэст нь хэлэхэд шүүхээс нэр төр гутаах хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэхдээ нэхэмжлэгчид эрүүл мэнд, сэтгэл санааны гутрал бий болсон эсэх, ашиг орлогын тооцоо, гэм хорын хохирлын хэмжээ, үг хэллэгийн тайлбар зэрэг тусгай мэдлэг шаардсан асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх боломжийг нарийвчлан зохицуулах нь зүйтэй байгааг хэлэх байна.

Хууль зүйн тайлбар толь., УБ:, 2003

H.Victor Conde. A Handbook of international human rights terminology. Nebraska., 1999

Галина Аранова. Нэр төр сэргээх талаарх хууль тогтоомж, европын шүүхийн хууль цааз.

Ш.Үнэнтөгс нар., Legal aid for media project. МННХ., Улаанбаатар хот

1 Дээд шүүхийн мэдээлэл 2001 ¹1 40-41 хуудас

Press law and Practive. Defamation acts, Civil and Criminal actions., UK. 1993

С.Нарангэрэл. Эрх зүйн эх толь бичиг., УБ:, 2007

Д.Наранчимэг Иргэний эрх зүйн үндсэн асуудал. УБ. 1999

4 Гражданское право Том 3., М:, 2000

http://en.wikipedia.org/wiki/japanese_law

1 Ш.Үнэнтөгс нар., Legal aid for media project. МННХ., Улаанбаатар хот.

Ш.Үнэнтөгс нар., Legal aid for media project. МННХ., Улаанбаатар хот

1 Голубев М., Нарижской С. “Защита деловой репутации юридических лиц”//Росс.юстиция. 1999

1 Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэр томъёоны дагалга УБ

3 Эрх зүйн мэдлэгийн товч толь УБ. 1978

Legal Environment for Obtaining Information

Sh. Unentugs

The concept of human rights nowadays has come to encompass much broader spectrum each country in the world perceiving human rights violation as a criterion for its international reputation and for the civilized world the human rights issue has become one of the main criteria to evaluate individual countries’ performances. Freedom of information, too, falls under these criteria.

Apart from the Constitution and Law on Freedom of Media, currently, there are almost 90 other laws that regulate matters related to media. These include the Law on Advertisement, Civil and Criminal Codes, Law on Crime Prevention and Anti-Pornography Law. The right to and freedom of information, or to be short, the media relations are regulated at the state policy level and is being shaped as an independent branch of legislative framework.

All measures taken in the past reflect a clear desire of the society to constitute its attitude to media and regulate its activities while showing the importance of society’s regulative role for this sector as well. For example, a research shows that in the course of the past three years six district courts in the capital city looked into 83 legal cases, including 79 civil and 4 criminal, that dealt with infliction of damage to personal, legal entity’s, or job reputation by the media.

In 47 out of these 79 civil cases, the court found the defendant media outlet guilty of slander or damaging the job reputation via press. Moreover, the fact that such cases account for 59.4% of civil cases, and for 29.1% of the total, or in 23 cases taken up by the court the involved media outlet acknowledged its guilt shows the negligent attitude of media towards human rights issues.

It would be relevant to note here that the situation with the protection of rights of media is not that bad. One can see this from the results of the Mongolia law assessment carried out by international experts.

20 years ago there were 75 kinds of newspapers and magazines being published in our country, four households out of five listened to the radio and one person out of seven watched TV. Today one can boast the existence of 1264 newspapers, 268 magazines, four independent and 16 cable TV stations, eight long-wave and 14 short- wave radio stations, 11 information and advertising agencies as well as six Internet providers. At a glance, this shows that with respect to information, Mongolia is witnessing formation of a relatively free environment.

Despite current legislature on information and statistical data cited above, one cannot deny the urgent need to improve the legal environment for ensuring freedom of information. Creation of a system within which the state can ensure openness and accuracy of information in a civil society by improving its legal environment while safeguarding freedom of media as well as protecting the rights of journalists and others working in the field; renewing and enforcing moral standards to be followed by the latter; remain a pressing issue yet.

Last year the Parliament ratified the Law on Advertisement. Draft laws on Public Radio and Television and MONTSAME Information Agency are being discussed.

Inclusion of a provision in the new Criminal Code which aims at preventing any outside pressure on journalists and others working in the media field for cases in full compliance with the law, and safeguarding the rights of the press, has provided the first credible legal guarantee for protecting the rights of journalists in our country.

Moreover, decrees 21 and 22 issued by the Minister of Interior and Justice have established regulations that outline the expansion of cooperation with media organizations and coordination of activities to be carried out to facilitate providing the public with accurate information. According to these regulations, the press has to be provided with information it asks for within 3 days and is granted the right to see the original copy of the material if needed. Public servants who deliberately fail to follow these rules are to bear the responsibility.

Though the above measures constitute positive steps in the right direction, it is not a secret that, in practice, it is difficult for citizens to receive information from a public organization unless they have connections there. Therefore, it is essential that citizens’ right to seek, use and disperse such information be regulated and guaranteed by legal provisions. For example, starting from 1998, the international legal practice came to see and enforce freedom of information together with the right to obtain information from public organizations as a constituent part of freedom of expression.

Although the Mongolian Constitution envisages the right of its citizens to seek and obtain all sorts of information except information which is liable to special state protection, as of today, there is no separate law that would guarantee that right.

Hence, it is necessary to improve the legal environment for ensuring the accessibility of information as well as to formulate and adopt the Law on Freedom of Information. This Law should lay the ground for the implementation of such vital principles as the maximum accessibility of public institutions; their showing initiative in providing the public with

Information necessary; reducing the scope of classified information; creating a mechanism to help people obtain information they need; and holding of open meetings by public institutions.

This would require the introduction of changes in the Law on State Secrecy, Law on Secrecy of organizations, and Law on Privacy as well as formulating and ratification of the Law on Information Technology.

The right to obtain information, envisaged in the International Human Rights Bill and the Constitution, is a right suggesting a very high degree of responsibility. On the other hand, however, it is the state’s legal and moral responsibility to maintain social security and order, as well as protect its citizens’ rights from being violated and their personal and job reputation being unjustifiably undermined.

About the author: Sh. Unentogs

Ministry of Interior and Justice

1999.05.07

Wednesday, June 8, 2011

Эрнандо Де Сото ба хуулийн амин сүнс

Эрнандо Де Сото ба хуулийн амин сүнс
2010-03-9 өдөр 10:14
Бид хөгжмөөр байна… Гэхдээ саад байна. Сонирхолтой нь хэн гээч.
Хууль болгон амин сүнстэй байх ёстой гэдэг. Сүнсгүй хүн амьдрахгүйтэй адил, амин сүнсгүй хууль оршин тогтнохгүй. Гэтэл манай улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж буй гэх 432 хуулийн хичнээн нь сүнсгүй, хий үзэгдлийн шинжтэйгээр тэнүүчилж буйг тааварлахад нэн бэрх биш. Та бод л доо, манай монголчууд угаасаа л хагас зэрлэгшингүү, нүүдлийн байдалтай, баригдамхай бус болохоороо тэгдэг юм уу, аливаад урьд шийдэгдсэн жишгийг хэрэгсэхгүй, асуудал бүрт тохирсон хууль шинээр гарган шийдвэрлэдэг байх, зөвхөн өөрт нь, тухайн субьектэд ашигтай, зориулагдсан байхаар шийддэг. Нөгөөтэйгүүр хожмын өдөр зөвхөн өөрт тааламжтайгаар асуудлаа шийдэх боломжоо бэлтгэх үүднээс хууль санаачлагчид болоод тогтоогчид хуулиа засамжилждаг. Энэ нь товчхондоо манай монголчууд хагас зэрлэг, тухайн асуудал шийдэгдэхгүй бол заавал өөрийн хүссэнээр, өөртөө нийцүүлэх боломжтой газраа нүүдэллэн хүчээр шийддэг, эрх зүйн соёл төлөвшиж, нэвтрээгүй бүдүүлэг харанхуй байгаа гэдгийг илтгэдэг.
Монгол төрт ёсны түүхэн уламжлал нэн эртнээс хэтийдсэн үндэстэн гэдэг ч үнэндээ арван зургадугаар зуунаас хойш алдагдан, өргөн хүрээтэй бус жалгын сэтгэлгээ ноёрхсон байдлаас үүдэлтэйгээр өдгөө эрх зүйн төлөвшилтийн зохистой байдал алдагдаад байгаа нь нөлөөлж, тэр эрт үеэс эхлэн Монголын хууль гурван хоног гэх сэтгэлгээний төлөвшил тогтчихсон. Учир нь Монголын фёодалууд хэлэлцэн, уралцан байж нэг хууль, эрхийн акт гаргачихаад түүнийгээ нөгөө баталсан субьект нь өөрөө эхлэн зөрчснөөр үнэ цэнэгүй болгочихдогийг хэлсэн үг биз.
Тэгвэл одоо манай үед энэ нь яг хэвэндээ, бүр дордоод байна. Тухайлбал, социализмыг цогцлоох үед төрийн шийдвэр, намын даалгавар хоёрын аль нь хүчин чадалтай эрх зүйн баримт болохыг ялгалгүй явж ирсэн, одоо ч гэсэн олон хууль, эрхийн актуудын давхардал, хийдэл, үйлчлэл яах эсэх нь арга зүйн технологийн хувьд шийдвэрлэгдээгүй, урсгалаараа л байна.
Ингэхээр хуулийн үйлчлэлийг уртасгах, алсын хараатайгаар асуудлыг хэт нарийвчилсан бусаар эрх зүйн хувьд зохицуулдаг, үзэл санаа, үзэл баримтлалыг явцуурсан бусаар ойлгож, тухайн хуулиа агуулгын хүрээнд боломжит бүхий л хувилбараар ашигладаг байх, түүнийг заавал хэрэгжүүлдэг механизм, гол нь сэтгэлгээний хуваарийг бүрдүүлэх нь туйлаас чухал.
Үүнийг л хуулийн амин сүнс гэмүй. Тэгж л би ойлгодог. Буруу биш гэдэгтээ итгэл төгс дүүрэн байна
Одоо манай хуулийнхан /lawmakers/ яаж байна гээч. Хуулийг амин сүнстэй, удаан хугацаанд үйлчлүүлдэг болгож байна гээд урьд нь хүнд, тухайн байгууллагад нь зориулагдсан байдаг хууль, зүйл, заалтыгаа өөрчлөн сайжруулж байгаа нь энэ гээд тухайн ийм, тийм асуудал эрхэлсэн тийм байгууллага гэх мэт хэт явцуурсан, өрөөсгөл байдлаар, арай хэтрүүлвэл найрууллагын төвшинд л шийддэг болчихож гэж хатуухан хэлэхэд болох байх аа.
Ганцхан жишээ хэлэхэд Үндсэн хууль, түүний органикийн нэг Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн “амин сүнсийг” Үндсэн хуулийн цэцийн анхны дарга Г.Совд багш “Цэцийн дээр хөх тэнгэр л бий” гэж алдарт үгээрээ томьёолсон байдаг. Энэ л тухайн хуулийн амин сүнс, концепцийг илэрхийлэн түүнд тухайн хууль, дагалдах хууль тогтоомжуудын үйлчлэл, агуулга нь нийцэх учиртай билээ. Түүнээс биш одоо үйлчилж байгаа Хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл боловсруулах, өргөн мэдүүлэх журмын тухай хуулийн дагуу шаардагддах хуулийн төслийн үзэл баримтлалд бичигдсэн зүйлийг хэлдэггүй. Тэгэх боломж ч байхгүй. Бусад эрхзүйн өндөр төлөвшилттэй улсуудад ч ийн хэрэглэгдэн, хэлцдэг.
Гэтэл манай улсад маш зөвөөр тодорхойлон томьёолсон дээрх хуулийн амин сүнсийг андуураагүй бол Үндсэн хуулийн цэцийн одоогийн дарга Ж.Бямбадорж гуай бил үү, хэн нэг нөлөөтэй эрхэм “Цэцийн гишүүдийн дээр малгай бий” гэж Г.Совд багшийн хэлсэнд хариу барьж, удалгүй хуулийн өөрчлөлт, өөрийнхөө томилолтоороо түүнийгээ баталгаажуулан амин сүнсийг нь үлдэн хөөсөн юм даг. Энэ жишээ л миний дээр хэлсэнчлэн монголчууд хагас зэрлэгшингүү, эрх зүйн соёл, төлөвшилгүй, хуулийн үйлчлэл гурван хоног байдагт нөлөөлж буйг нотлож байна.
Эрх зүйн өндөр төлөвшил гэх тухайд
Бусад эрх зүйн өндөр төлөвшилтэй улс оронд хуулийн амин сүнсийн тухай ойлголтыг янз бүрээр тайлбарлан, магадлал дэвшүүлдэг ч үндсэндээ аль эрх зүйн бүл байхаас үл хамааран хуулийн тогтвортой, чадварлаг зохицуулалтын хүрээ хязгаараар шалгуур тогтоон түүнийгээ дэмжих, бэхжүүлэх стратегийг харьцангуй тогвортойгоор баримтладаг.
Тухайлбал, Японы Боловсролын хуулийн амин сүнсийн тухай гэхэд 1890 онд Японы эзэн хааны “Кёоикүчёкүго” гэх япон хүний баримтлах ёстой ёс суртахууны хэм хэмжээг заасан боловсролын тухай айлдвар гарсан байдаг. Үүний гол концепци нь эзэн хаан, ард түмэн хоёр салшгүй зүйл гээд, хүн бүрийн сурах, баримтлах ёс суртахууны хэм хэмжээг зааж, шаардлага гарсан үед эх орныхоо төлөө амиа хайрлахгүй байхыг уриалсан. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа дайнд ялсан АНУ Японыг засамжлахын тулд эрдэмтдээ ирүүлж судалгаа хийлгэсэн байдаг.
Тэд Японыг түргэн хугацаанд хүчирхэгжүүлж, милитарист дайнч гүрэн үүсгэсэн гол хүчин зүйл нь эзэн хааны тэр айлдал байж гэж дүгнэн өөрчлөх зорилт тавьсан гэдэг. Ийнхүү япончууд “хүний амь өднөөс хөнгөн” гэж зааж байснаа “хүний амь дэлхийгээс хүнд” гэж ярьж эхэлснээр Японы боловсролд эрс өөрчлөлт орсон гэдэг. Нөгөөтэйгүүр Япон улс шинэ Үндсэн хуулийнхаа үзэл санаанд тулгуурлан 1947 онд Боловсролын хуулиа гаргасан юм. Тухайн хуулийн амин сүнс нь “Боловсролын үйл ажиллагааны үндсэн зорилго бол хүний бүрэн төлөвшилд оршино” гэж заасан бөгөөд энэ нь тухайн орныг эдийн засаг технологийн их гүрэн болгоход шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн. Тэгээд ч сайтар зохицуулсан харилцаагаа удаан хугацаанд тогтвортой мөрдсөн бөгөөд 1947 онд баталсан Боловсролын хуулиндаа 59 жилийн дараа буюу 2006 онд уламжлалт соёл, эх орноороо бахархах үзлийг төлөвшүүлэх үүднээс нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан гэдэг.
Энэ бол хуулийн амин сүнс бодитоор оршсоноос тухайн улс үндэстэнд үр нөлөөгөө өгөх, эрх зүйн төлөвшил, хууль дээдлэх ёс суртахуун хэр ач тустай болдгийн нотолгоо юм.
Гэтэл Монголын Боловсролын хуулийн тухайд гэхэд 90-ээд оноос өмнө үйлчилж байсан хуулиа хүчингүйд тооцож, 1991 оны зургадугаар сарын 21-нд БНМАУ-ын Бага Хурлаас БНМАУ-ын Боловсролын хуулийг шинэчлэн баталсан байдаг. Мөн УИХ-аас 1995 оны зургадугаар сард Боловсролын тухай, Дээд боловсролын тухай, Бага, дунд боловсролын тухай буюу Боловсролын багц хуулийг баталсан бөгөөд тэр хуулинд 1998 оны долдугаар сард, 2000 оны хоёрдугаар сард тус тус нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байна, Харин долоон жилийн дараа 2002 онд Боловсролын багц хууль дахин шинэчлэгдэн батлагдсан байх бөгөөд 2006 оны 12 сар, 2007 оны 12 сар, 2008 оны тавдугаар сард тус тус нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байдаг.
Үүнээс харахад манай Боловсролын хууль хэдхэн жилийн дотор гурван удаа бүрэн шинэчилэгдэж, маш олон удаа өөрчилж, хэд хэдэн багц хуульд хувааж, үзэл баримтлалын хувьд тодорхой номлол болгон авчих зүйлгүй, өөрөөр хэлбэл амин сүнс нь хаана байгааг нь томьёолж, та бүхэнд хүргэх чадвар надад л лав дутлаа. Нөгөөтэйгүүр энэ нь хуучин тогтолцооны үед олсон боловсролын чанарын тогтолцоог үндсэнд нь сулруулсан ч байж магад.
Үүнийг Дэлхийн Эдийн Засгийн Форумаас гаргасан дэлхий дахины Өсөлтийн Өрсөлдөх чадварын индекст дурдсанаар Монгол Улс өсөлтийн өрсөлдөх чадварын ерөнхий индексээр 96-т орсон бол, Боловсролын тогтолцооны чанараар 67, боловсролд хамрагдалтаар 69, шинжлэх ухааны судалгааны чанараар 89, оюуны дайжилтаар 65, идэвх санаачлагыг урамшуулах цар хүрээгээр 90 байранд, бичиг үсэг тайлагдалт сүүлийн таван жилд 98-96 хувь болтлоо буурч Болив, Камерун, Урагвай, Перу, Киргизийн дараа орсноос харж болно.
Ер нь энэ бүхэн манайхны тодорхойлсон Эрх зүйн шинэтгэлийн хөтөлбөр, түүнээс улбаалсан Хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох Үндсэн чиглэлүүдийг парламентын сонгуулийн нэг бүрэн эрхийн хугацаагаар хүрээ хязгаарыг нь томьёолж, тодорхойлчихсон байдгаас хамаарч байгаа гэж болно.
Энэхүү тодорхойлсон хугацаандаа багтааж, өөрчлөх, шинээр боловсруулан батлах хууль тогтоомжуудаа жагсаагаад, түүндээ баригдаж хөтлөгдөн хатуухан хэлэхэд хүний, бүлгийн ашиг сонирхол дээр тулгуурлан ямар ч хамаагүй өөрчлөлт оруулах, зөвхөн сонгуулийн амлалтаа гүйцээх зорилт тавьж ажилладгаас хамаарч хуулийн үйлчлэл, тогтвортой байдал алдагдаад байгаа гол хүчин зүйл юм.
Эрх зүйн шинэтгэл алдаатай томьёологдсон
Иймээс шинэтгэл, шинэчлэлт, шилжилт, өөрчлөлт бүрт зогсох цаг хугацаа гэж байдгийг санаж ажиллах хэрэгтэй мэт. Үүнийг Солонгосын Хангүг дугуйны реклам дээр хэлдэг шиг “Зогсох газраа зогсох” гэж томьёолж болно.
Үүгээр юу илэрхийлэхийг хүсч байна гэвэл, манай Эрх зүйн шинэтгэлийн хөтөлбөр анхнаасаа алдаатай томьёологдож, эсхүл уг хөтөлбөр бодитоор хэрэгжээгүйгээс шалтгаалсан байж болох энэхүү үр дагавар, үр нөлөө хамаараад байгаа гэж шууд дүгнэх гаргалааг хийж болох байх.
Үүнийг тус индексээр манай улс хууль эрхийн хүрээний үр ашигтай байдлаар 111, төрийн зохицуулалтын дарамтаар 86, хууль тогтоох байгууллагуудын үр нөлөөтэй байдлаар 94, авилгаас бизнест учруулах зардалаар 88, шүүхийн хараат бус байдлаар 99-т тус тус орсон байгаагаас дүгнэхэд манай эрх зүйн зохицуулалт хэр оновчтой, тогтвортой бус байгааг илтгэж байна. Өөрөөрхэлбэл, хүчин төгөлдөр үйлчилж буй гэх хуулийн хичнээн нь амин сүнсгүй, хий үзэгдлийн шинжтэйгээр тэнүүчилж буйгаас шалтгаалсан байж болох юм шүү.
Нөгөөтэйгүүр хуулийн амин сүнс гэдэг нь ганц тухайн хуульд л хамаатай зүйл биш бөгөөд конплект байдлаар нэгээс нөгөө хуулиндаа шилжих замаар цогцоор хэрэгжих өвөрмөц зүй тогтол юм. Үүнтэй холбоотойгоор нэг зүйлийг хэлэхэд манай улс Ром-Германы эрх зүйн бүлд хамаарагддаг гэгдэн ихэнх хууль тухайн бүлд хамаарагдан боловсрогдсон байдаг.
Гэвч иргэний эрх зүйн харилцааг зохицуулсан Иргэний хууль зэрэг хууль тогтоомжууд нь эх газрын эрх зүйн системд үндэслэсэн, шууд үйлчлэлийн механизмтай байхад, Санхүү, бизнесийн харилцааг зохицуулсан Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай зэрэг хууль тогтоомжууд нь Англо-Саксоны, бүр Далайн эрх зүйд үндэслэн зохицуулагдсанаас хамаарч системийн хямралд хүргэж байна. Иймээс хуулийн амин сүнс гэх /Spirit of law/ ойлголт нь конплект байдлаар нэгээс нөгөөд шилжиж, цогцоор хэрэгждэг зүй тогтол гэж хэлж болох байна.
Учир нь улс орны эдийн засгийн болон хөгжлийн хурдасгуурт хуулийн салбарын шинэчлэгдэхгүй удааширсан байдал шууд нөлөөлж, хойш чирээд байгаа гол шалтгаан нь шүү.
Өмчийн болон эрхийн бүртгэлийн тухайд
Манайд Хууль тогтоомж, эрхзүйн актуудын хоорондын уялдаа, зохицол байхгүй, тогтвортой бус буюу Эрх зүйн шинэтгэл үр дүнгүй, товчхондоо хийж чадахгүй байна. Зарим нэг бизнесийн томчуудын хэлдэгээр эрх зүйн бодлого, зохицуулалтаар төр дэмжиж чадахгүй байж, хууль гаргах нэрээр бүр дордуулаад, боомилоод, шударга, зөв өрсөлдөөнт зах зээлийг булингартуулаад, авилгалын хэлбэрийг нэмэхээ зогсоо гэдэг үнэн шүү.
Манайхан өмчийн эрхийн бүртгэл, хүн амын бүртгэл, хуулийн этгээдийн бүртгэл болон нарийвчилвал эд хөрөнгийн эрхийн бүртгэл, оюуны эрхийн бүртгэлийн асуудлыг төдийлөн анзааралгүй, ач холбогдол өгөлгүй явж ирсэн. Энэ нь тухайн улс орны хөгжлийн хурадсгуурын хөдөлгүүр нь бөгөөд барууны нийгмийн хөгжлийн гол нууц нь юм. Энэ талаар зургаа, долоон жилийн өмнөөс ярьж хэлж, бичиж байсан боловч манайхны хэн нь анзаарахгүй байсан бөгөөд харин одоогийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар, бас Санжаагийн Баяр анзаарч ажил эхлүүлэх гэж байсанд нь туйлаас талархаж явдагаа илэрхийлэх зүйтэй байх. Тэгээд ч уг хүн төрийн өмчийг бүртгэлжүүлэх ажлыг тэргүүлэн оролцож байгаа нь оновчтой шийдэл юм.
Тухайлбал, Африкийн Нигерт хуулийн этгээдийг буюу аж ахуйн нэгжийг бүртгүүлэн албажуулахад 184 хоног, АНУ-ын зарим нэг мужид 2-5 хоног, Скандинавын зарим оронд заавал албан ёсоор бүртгүүлэхгүйгээр байгуулагдсанаа албан ёсоор мэдэгдснээр л үйл ажиллагаагаа явуулж болдог байх жишээтэй. Харин Монголд аливаа хуулийн этгээдийг буюу аж ахуйн нэгжийг үүсгэн байгуулж бүртгүүлэхэд Ажлын 31 хоног гээд хуулиндаа заачихсан. Зарим нэгд нь ажлын 5 хоног гээд заасан ч нийт дүнгээр 30-аас илүү хоног болдог. Энд мэдээж гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани байгуулах болон улс төрийн нам ч гэдгийн юмуу өөр байгууллага бүртгүүлэх асуудал бол хугацааны хувьд бүр замбараагүй байдаг.
Эндээс ямар гаргалгааг хийж болохоор байна вэ гэвэл компани байгуулахад заавал тэр ажлын 31 хоног юм уу, 184 хоног хүлээх шаардлагатай байдаг уу гэвэл үгүй. Тэд хоног хүртэлх хугацаанд бүртгэнэ гээд заасан болохоор бүртгэлийн ажлыг 10 минутад ч юм уу, нэг цагт ч юм уу эсвэл бүр 31 дэх, 184 дэх хоногт нь асуудлыг шийдэж болох гарцыг олгочихсон байгааг харж болно. Энэ нь тухайн ажил хариуцаж буй хувь хүний субьектив сонирхол шургах бололцоог олгосон байх агаад цаад том утгаараа авилгал, хээл хахууль, хүнд сурталын орчинг бүрдүүлээд байгаа юм. Энэ нь манай лиценз, зөвшөөрөлийн болоод төрийн үйлчилгээний тогтолцоонд хачиг адил суусан байгаа.
Энэ үүднээсээ ч Дэлхий дахины Өсөлтийн Өрсөлдөх чадварын индексийн гол индикаторт улс орнуудын хуулийн этгээдийн бүртгэлийн тогтолцоо, механизмыг тусгайлан оруулж тооцдог юм.
Саяхан Монголд ирсэн Эрнандо де Сотогийн илтгэлийг интернетээр сонсож байхад гол амин сүнс нь хуулийн чанд хэрэгжилт болон өмчийн бүртгэлийн асуудал байсан нь ч хуулийн хэрэгжилт манайд хэр анхаарах түвшинд хүрснийг илэрхийлээд байгаа юм биш үү.
Манай зарим мундаг нэг нь одоо шилжилтийн үе учраас иймэрхүү байх нь зүй гэх нь холгүй байдаг. Гэтэл шилжилтийн үе бүхэл бүтэн хорь гаран жил үргэлжилээд хүний нэг насны амьдралын тал шахам хувьд шилжээд шилжээд дуусдаггүй гэж юу байхав. Одоо шилжилтийн үе нэгэнт дууссан, хөгжил цэцэглэлтийн үе эхэлснийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.
Иймд хөгжлийн асуудлыг одоогийн тогтолцооны трансформацийн асуудалтай уялдуулж үзэл баримтлал, бодлого боловсруулж, уян хатан шуурхай хэрэгжүүлэх, шилжилтийн үеийн элдэв зарцуулалтыг хурдан дуусгаж, цэглэхийн чухалыг онцлон тэмдэглэмээр байна. Тэгэхдээ энэ шилжилт хэр өгөөжтэйг дараах шалгуураар шалгадгийг санахад илүүдэхгүй биз ээ.
1. цаг хугацааны хүчин зүйлс
2. зардлын хүчин зүйлс
3. хүлээн зөвшөөрөх байдал – акцептаци
4. практик чадвар эдгээр болно.
Шилжилтийн үе нь өмнөх нийгмийн буруу тогтолцоог задлах үйл явцаар тодорхойллогддог бол хөгжил дэвшлийн үе нь шинэ тогтолцоог эмхлэх, нийгмийг найрсалтай болгох үйл явцаар тодорхойлогддог. Шилжилтийн үед хуулийн хэрэгжилт тааруухан байдаг бол хөгжил дэвшил, нийгмийн найрсал бүрдүүлэх явцад чухамхүү хуулийн чанд хэрэгжилт, шударга ёсонд тулгуурлах ёстой. Үүнийг зөвхөн эрх зүйн зөв шийдэл, хэм хэмжээ зохицуулах учиртай билээ.
Гэхдээ энэ нь эдийн засгийн шинэчлэлтийг хууль зүйн салбарын шинэтгэл гүйцэхгүй хоцорч байгаагаас бүгд хамаарч байна.
Эдийн засаг ба хуулийн амин сүнсийн уялдаа
Өнөөдөр ерөнхий том утгаараа Монгол улс макро эдийн засгийн түвшин эрс сайжирсан, ДНБ-ний өндөр өсөлттэй, инфляцийн ерөнхий түвшин сүүлийн жилүүдэд тогтвортой доогуур байсан атлаа сүүлийн жилд огцом өссөн буюу хэт савалгаатай, экспортынх нь үндсэн бүтээгдэхүүн болох алт, зэсний үнэ өндөр үед зохих хуримтлал бий болгож чадсан, түүнийг дагаад урсгал данс, төсвийн илүүдлийн хэмжээ өргөжсөн, дотоодын мөнгөн тэмдэгтийн америк доллартай харьцах нэрлэсэн болон бодит ханш нь эх сурвалжаараа чангарч байгаа эдийн засагтай орон болжээ.
Өнгөрөгч жил хагасыг тооцолгүйгээр сүүлийн долоон жилд хамгийн их эргэлт гаргасан салбар бол үйлчилгээний салбар, тэр дундаа нэмүү өртөг нь 2001-2004 онд жилд дунджаар 8 хувь, 2005 онд 9.1 хувь өссөн жижиглэнгийн болон бөөний худалдаа, тээвэр, харилцаа холбоо, санхүүгийн үйлчилгээний салбарууд юм. Уул уурхай болон барилгын салбаруудад гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт эрчимтэй нэмэгдсээр байна. 1996-2007 он хүртэлх хугацаанд ДНБ-д эзлэх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 5.2 хувьтай байгаа нь зүүн азийн дундаж хэмжээнээс өндөр, зарим орнуудынхаас гурав дахин өндөр үзүүлэлт байлаа.
1999-2002 онд нэг хүнд ногдох ДНБ ердөө 2 хувиар өсч байсан бол, 2006-2009 он хүртэл ДНБ буюу бодит ДНБ 7 хувиар өссөн гэдэг тооцооноос харж болно. Мөн гадаад зах зээлийн санхүүгийн томоохон эрсдэлтэй байгаа ч эдийн засгийн бодит өсөлт цаашид харьцангуй тогтвортой өсөх нь Дэлхийн банк болон бусад хийсэн судалгаагаар тодорхой байна.
Үнэндээ бол Монгол Улс экспортын хоёрхон эрдэс баялагт тулгуурласан бодит эдийн засгийн өсөлт нь капитал хэмнэсэн, экстенсив буюу эрчимгүй өсөлт бүхий эдийн засагтай, голланд өвчинд нэрвэгдсэн үйлдвэржсэн бус улс юм.
Голланд өвчний онол ёсоор байгалийн нөөцөөс орж ирж буй орлогын өсөлт нь вальютын ханшийг нэмэгдүүлж, аж үйлдвэрийн салбарын өрсөлдөөнт чадварыг сулруулах замаар улс орны эдийн засгийг аж үйлдвэргүйжүүлдэг хэмээн үздэг онол юм. Тэгэхээр энэ үйл явц одоо давхцаж байна. Макро эдийн засгийн тогтвортой байдал нь худалдааны нөхцөлийн тогтвортой байдлаас хамаардаг. Монголын дотоодын эдийн засаг зэс, алтны дэлхийн зах зээлийн ямарваа өөрчлөлтөнд маш өртөмтгий байдаг учраас худалдааны нөхцлийн сөрөг цочирол нь санхүүгийн салбарын тогтвортой байдалд аюултай байдаг.
Олон улсын вальютын сан, түүнчлэн манай зарим нэртэй судлаачдын мэдэгдэж байснаар ДНБ болон сүүлийн 10 жилийн хугацааны дэлхийн зах зээлийн зэсний үнийн корреляци 0.59 байсан, мөн зээлийн эргэн төлөгдөлт зэрэг нь хангалттай бус байгаа нь санхүүгийн салбарын тогтвортой бус байдлыг бий болгож байгаа гэж байна.
Санамсаргүй санамсаргүй гэхэд санамсаргүй л юм
Гэтэл хэдэн жилийн өмнө манай банкнуудын мөнгө хүүлэгч шуналын шохооролын золиос, захиалгаар төрийн шууд оролцоотойгоор Хадгаламж зээлийн бараг бүх хоршоо устгаж үгүй болсон. Үүнийг тухайн үед Монгол банкны ерөнхийлөгчид болон зарим тэргүүлэх эдийн засагчид Монгол Улс эдийн засгийн хувьд урт хугацаанд эрүүл байх бололцоог бүрдүүллээ гэж хэлж байсан. Гэвч одоо эргээд харахад санхүүгийн зах зээл дээр дан дугуйтай үлдсэн шунахай банкууд одоо мөнгө санхүүгийн салбарын нөгөө том хэсгийг бүрдүүлэгч бичил санхүүгийн байгууллагаа устгаснаас шалтгаалан энэ өрсөлдөөнд дангаар хэр тэсч үлдэх эсэх нь болон өөрсдийгөө мундаг гэдэгүүдийн дээрх хэлж байсан дүгнэлтүүд хэр бодитой байсан эсэхийг цаг хугацаа харуулах биз ээ.
Эндээс хийх дүгнэлт бол гол нь манай хууль боловсруулагчдын эдийн засаг, санхүүгийн мэдлэг асар дулимаг, боловсон хүчний болон технологийн асар их хоцрогдолтойгоос шалтгаалж, дээрх жишээ шиг бизнес, сонирхолын бүлэглэлүүдийн явуулга, лобби үйлдэл, үйл ажиллагаанд санамсартай, санамсаргүй автаж хууль боловсруулан, улмаар хууль тогтоох байгууллага дахь бизнесийн бүлэглэлүүдийн гар хөлөөр дамжигдан батлагдаж, төрийн шийдвэр болон биежээд байгаа гол шалтгаан нь юм.
Энэ нь Монгол Улсын ядуурлын хамралтын хүрээг тодорхойлоход нийт хүн амын 36.1 хувь нь ядуу байгаа ба ядуурлын гүнзгийрэлтийн индекс 11.0 хувь, ядуурлын мэдрэмжийн индекс нь 4.7 хувь байгаагаас харж, хөрөнгийн хуваарилалтын хувьд нийт хүн амын хэдэн хувьд оногдож байгаа нь нотлож байна.
Ер нь санамсаргүй санамсаргүй гэхэд санамсаргүй л байгаа биз…
Үндсэндээ улс төрийн тогтворгүй, тодорхойгүй байдлыг эс тооцвол манай улсын цаг хугацаа тун тааламжтай нөхцөл байдалд саяхныг хүртэл байсаар байлаа. Эрдэс баялагаас хамаарсан хэрэглэгчийн чиг баримжаатай эдийн засаг маань санхүүгийн том хүндрэлүүдээс шалтгаалан хөөсөн эдийн засаг нь хагарч, савнаасаа саган хальж, бодит байдалд буухад нөлөөлөх боломж бүрдэж байх шиг байна. Гэхдээ үүнийг зөв залах эсэх нь дотоод хүчин зүйл, хуулийн зөв бодлогоос хамаарах биз ээ.
Эдгээр ерөнхий чиг хандлагуудыг гүнзгийрүүлэн авч үзвэл, өнөөгийн энэхүү эдийн засгийн нөхцөл байдалд хүргэхэд нөлөөлсөн зарим нэг өөрчлөлтүүд нь эргээд хууль тогтоомжийн тодорхойгүй, тогтвортой бус байдлаас шалтгаалж тус улсын цаашдын өндөр өсөлтийг тогтвортой байлгахад саад тотгор болохуйц байдал ажиглагдаж байна.
Үүнээс шалтгаалан хууль тогтоомж хэрэгжихгүй байх, нийгэм, төрийн зүгээс түүнийг үл биелүүлэх, үл хүндэтгэх, үгүйсгэх үзэл нилээд байгаа бөгөөд энэ нь нэг талаас иргэдийн эрх зүйн ухамсрын төвшин доогуур, нөгөө талаас хуулийг хэрэгжүүлэх механизм боловсронгуй бус байна.
Мөн хуулийг ямар нэгэн ид шидийн хүчин чадалтай мэт үзэж тулгамдсан бүхий л асуудлыг ганц далайлтаар шийдвэрлэх чадвартай хэрэглүүр гэсэн нийгмийн сэтгэлгээ ч дэлгэрэх хандлагатай байна.
Энэ нь асар олон хууль тогтоомжууд шинээр батлагдаж, богино хугацаанд өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж байгаа өнөөгийн нөхцөлд иргэдээс хууль тогтоомжуудыг тухай бүр судлах, мэдээлэл авах, танилцах боломж тун хомс байгаатай холбоотойгоор нөгөө олон хуулийн амин сүнсүүд нь хоорондоо сүлжилдэн нисч, хий үзэгдлийн ертөнцийг ч бүрдүүлээд байж болзошгүй юм.
Иймээс энэхүү алдаатай, анзаардаггүй, хийхийг хүсдэггүй, хийх арга зүйн технологийг ойлгохгүй, нэвтрүүлэхгүй байгаа байдлыг нэн даруй халж, хуулийн салбарт инновацийн тогтолцоог нэвтрүүлэх нь зүйтэй байна. Энэхүү зорилтоо хэрэгжүүлснээр нийгэм, эдийн засаг нь дараа дараагийн шатандаа орж хөгжих боломж бүрдэнэ. Үүндээ би итгэлтэй байна.

Шагдарын Үнэнтөгс LLM & MPA; MBA 
Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор, дэд профессор 
www.unentogs.blogspot.com
ТОКИО 2010-03-9 өдөр 10:14